Historyk z Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau – Franciszek Piper twierdzi, iż do obozu przywieziono co najmniej 1,3 mln osób: 1,1 mln Żydów, około 150 tys. Polaków, około 23 tys. Cyganów, około 15 tys. jeńców radzieckich oraz około 25 tys. osób innej narodowości.
Jego zdaniem zginęło tu 1,1 mln ofiar: około 960 tys. Żydów, około 75 tys. Polaków, 21 tys. Cyganów, 15 tys. jeńców radzieckich, około 15 tys. więźniów innej narodowości. Sa to liczby minimalne, choć obecny stan badań wskazuje, iż liczba ogólna ofiar nie przekroczyła 1,5 mln osób.
Powstanie obozu
Projekt utworzenia obozu w Oświęcimiu powstał w 1939 r. Głównym powodem, dla którego zrodził się ten plan były przepełnione więzienia i obozy koncentracyjne na Śląsku oraz stale rosnący ruch oporu. Projektodawca – Oberfuehrer SS Arpad Wigand, na miejsce powstania kolejnego obozu koncentracyjnego wyznaczył Zasole – dzielnicę Oświęcimia, w której istniały koszary po armii polskiej. Ostatecznie lokalizacja ta spotkała się z akceptacją wyższych władz SS i 27 kwietnia 1940 r, Reichsfuehrer SS Heinrich Himmler wydał rozkaz założenia obozu.
Jego komendantem został w maju tego roku Rudolf Hoess. Przeprowadził on prace przygotowawcze i rozbudowę Auschwitz rękoma kilkuset oświęcimskich Żydów. 20 maja 1940 roku do Auschwitz przywieziono 30 więźniów, będących niemieckimi kryminalistami i nadano im numery od 1 do 30. Faktyczna jednak data uruchomienia Auschwitz to 14 czerwiec 1940 roku, kiedy to nadjechał pierwszy transport – ponad 700 polskich więźniów politycznych oraz kilku polskich Żydów. Na rękach wytatuowano im (podobnie jak poprzednim więźniom) numery – trwały ślad pobytu w piekle. Odtąd numery zastąpiły imiona, a wraz z nazwiskiem odbierano człowieczeństwo. Na powitanie więźniowie usłyszeli: „Zdrowi i młodzi mają tu prawo żyć trzy miesiące. Wyjście stąd prowadzi przez komin.”
Budowa Birkenau
Do dnia 1 marca 1941 roku, w obozie osadzono około 11 tys. więźniów, w większości Polaków. Wtedy przybył tu Himmler i rozkazał rozbudować Auschwitz (tzw. Stammlager – obóz macierzysty) oraz stworzyć we wsi Brzezinka (Birkenau) nowy obóz – Auschwitz II, mający stać się miejscem masowej zagłady Żydów. Budowę rozpoczęto w październiku 1941 r, a już w marcu 1942 r przywieziono tu kilka tys. więźniów. W lipcu tego roku Himmler „odwiedzając” Oświęcim obserwował zagazowanie Żydów. Efektem jego przemyśleń była budowa olbrzymich komór gazowych z krematoriami, w których „likwidowano” setki tysięcy Żydów z całej Europy. Z czasem powstał także Auschwitz III złożony z kilkudziesięciu podobozów polegających głównie na niewolniczej pracy w fabrykach, hutach, kopalniach lub innych niemieckich firmach i placówkach. Miejsca utworzenia takich podobozów to m.in.: Chorzów, Rydułtowy, Świętochłowice, Gliwice, Zabrze, Katowice, Sosnowiec.
Upadek
Latem 1944 roku rozpoczął się ostatni etap istnienia obozu Auschwitz-Birkenau. Mimo jednak zbliżania się Armii Czerwonej, nadal masowo mordowano Żydów, aż do 28 listopada, kiedy to po raz ostatni użyto komory gazowej. W tym czasie ginęli więźniowie obsługujący wcześniej komory i krematoria (członkowie tzw. Sonderkommand). W ten sposób chciano pozbyć się świadków ( w większości Żydów) tych ochydnych zbrodni. Więźniowie ci szybko zorientowali się w sytuacji i rozpoczęli przygotowania buntu, podczas którego mieli podpalić baraki, wysadzić krematoria i przeprowadzić masowe ucieczki. Organizatorami tego przedsięwzięcia stali się polscy Żydzi – Jankiel Handelsman, Josef Deresiński, Josef Darębus, Załmen Gradowski.
Bunt wybuchł w październiku 1944 roku, była to największa próba walki z hitlerowcami w historii tego obozu, zginęło wówczas ponad 400 więźniów, a po dochodzeniu w sprawie dostarczenia osadzonym prochu oskarżono 4 żydowskie dziewczyny: Rozę Robota, Alę Gertner, Reginę Safirsztain i Esterę Wajcblum. Powieszono je 21 dni przed wyzwoleniem obozu – w styczniu 1945 r.
Pod koniec 1944 roku Niemcy rozpoczęli likwidację obozu, rozbierano baraki i krematoria, palono dokumentację, zasypywano doły z ludzkimi prochami. 17 stycznia 1945 roku odbył się w Auschwitz ostatni apel generalny, do którego stanęło 67 012 więźniów i więźniarek (w tym 31 894 w Auschwitz I i Auschwitz II oraz 35 118 w podobozach).
Rozkaz ostatecznej ewakuacji osadzonych wydano w połowie stycznia 1945 r, po czym rozpoczęły się Marsze Śmierci. Piesze kolumny docierały m.in. do Gliwic, skąd otwartymi wagonami wywożono ludzi do obozów w głębi Rzeszy. 26 stycznia obóz opuściła już większość esesmanów, a pozostali więźniowie w magazynach poszukiwali żywności, odzieży, ratowali od spalenia resztę dokumentów. Niektórzy walcząc ze śmiercią głodową, ginęli od kul, inni umierali z powodu przejedzenia.
27 stycznia radzieccy żołnierze zdobyli podobóz Monowitz, później centrum Oświęcimia, a około godziny 15.00 weszli na teren Auschwitz i Birkenau. Więźniowie obozu zagłady zostali WYZWOLENI !!!
Ci, którym stan zdrowia nie pozwolił odejść do domu, byli leczeni i przywracani do normalnego życia w szpitalach zorganizowanych na obszarze obozów. Nabyte odruchy podczas pobytu w Auschwitz były w wyzwolonych nadal zbyt silne, by normalnie funkcjonować. Pielęgniarki znajdowały pod materacami chleb, pozostawiony tam „na czarną godzinę”. Ponadto ludzie uciekali od kąpieli w obawie, że zamiast wody, pojawi się gaz. Inni bronili się przed dożylnymi lekami, gdyż ich podawanie kojarzyło im się ze śmiercionośnymi zastrzykami z fenolu.
Kategorie więźniów
W Auschwitz, tak jak w innych obozach koncentracyjnych, wyróżniano kategorie więźniów, oznaczane najczęściej różnymi kolorami trójkątów na więziennym ubraniu – „pasiaku”. Kolorem czerwonym oznaczano więźniów politycznych (głównie Polaków), Żydzi otrzymywali sześcioramienną gwiazdę, złożoną z dwóch trójkątów: żółtego (dla narodowości żydowskiej) oraz innego koloru, w zależności od kategorii. Świadków Jehowy odróżniano trójkątami fioletowymi, zaś homoseksualistów – różowymi.
Dodatkowo wszyscy osadzeni (prócz Niemców) należący do wymienionych kategorii oraz do wielu innych, tutaj nie przytoczonych, otrzymywali na swych trójkątach literowe oznaczenie narodowości.
Znacznie liczniejszą grupę stanowiły w Auschwitz osoby nie zarejestrowane jako więźniowie. Dotyczyło to przede wszystkim Żydów, którzy byli mordowani natychmiast po przyjeździe (bez ewidencji, w ramach tzw. „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”). Do grupy tej należeli także jeńcy radzieccy, choć nie na tak szeroką skalę.
Sławni więźniowie
Jednym z męczenników obozu Auschwitz-Birkenau był ojciec Maksymilian Maria Kolbe (właściwie Rajmund Kolbe) ogłoszony 10 października 1982 roku przez papieża Jana Pawła II świętym. Trafił on do obozu 28 maja 1941 r. Dwa miesiące później ofiarował swoje życie za obcego mu Franciszka Gajowniczka, skazanego na śmierć głodową. Osadzono go w bunkrze głodowym, w podziemiach bloku 11 (zwanego Blokiem Śmierci), zmarł 14 sierpnia 1941 roku, dobity zastrzykiem fenolu.
Rok później, 9 sierpnia 1942 roku w krematorium obozu Auschwitz II śmierć poniosła Edyta Stein. Była Żydówką, która po przejściu na katolicyzm i wstąpieniu do zakonu karmelitanek bosych przyjęła imię zakonne Teresy Benedykty od Krzyża. W roku 1998 karmelitanka została przez papieża uznana świętą Kościoła katolickiego.
Więźniem obozu był również obecny profesor Władysław Bartoszewski – pisarz, historyk i dyplomata. Trafiając do Auschwitz 22 września 1940 roku jako więzień polityczny (numer obozowy 4427) miał 18 lat. Na szczęście przebywał tam tylko do 8 kwietnia 1941 r, został uwolniony w wyniku zabiegów PCK w Międzynarodowym Czerwonym Krzyżu.
Pobyt w obozie przeżyła także Francuzka Simone Veil – obecnie polityk nurtu liberalnego i proeuropejskiego. Do Auschwitz przybyła w marcu 1944 roku jako 17-letnia dziewczyna, po tym, jak została ujęta (wraz z siostrą i matk) przez gestapo w łapance. Więziona była przez 13 miesięcy, do kwietnia 1945 roku w obozach Auschwitz i Bergen-Belsen.
