Początki działalności antyrosyjskiej
Pierwszy Marszałek Polski, ur. 1867 w Żułowie pod Wilnem, w rodzinie, zaangażowanej czynnie w powstaniu styczniowym, wychował się w atmosferze tradycji patriotycznych i walki orężnej z Rosją.
Ukończywszy gimnazjum w Wilnie, zapisał się 1885 na wydział medyczny Uniwersytetu Charkowskiego, skąd został wkrótce wydalony za udział w rozruchach studenckich. Wróciwszy do Wilna brał udział w kółkach młodzieży o zabarwieniu socjalistycznym.
W 1887 roku został wmieszany w przygotowywany przez rewolucjonistów rosyjskich spisek na życie cara i zesłany na pięć lat na Syberię wschodnią, początkowo do Kiryńska nad Leną potem do Tunki.
1892 powrócił do Polski i wziął udział w stworzeniu Polskiej Partii Socjalistycznej. 1894 objął redakcję jej organu „Robotnika”. Niestrudzony propagator idei niepodległości, przyczynił się wydatnie do nadania socjalizmowi polskiemu zabarwienia patriotycznego. Pod pseudonimem „Wiktor” objeżdżał Królestwo i „ziemie zabrane”, rozwożąc drukowane przez się pismo, zakładał wszędzie tajne organizacje, apelując w pierwszym rzędzie do robotników.
Po ośmioletniej pracy podziemnej został w 1900 roku aresztowany i osadzony w X. Pawilonie w Warszawie. Symulując obłęd, zmusił władze do przeniesienia go do szpitala św. Mikołaja w Petersburgu, skąd zbiegł 1901 przy pomocy lekarza Władysława Mazurkiewicza.
Osiadłszy w Krakowie, brał udział w życiu politycznym Galicji, krzewiąc myśl walki zbrojnej z caratem.
Po wybuchu wojny rosyjskojapońskiej wyjechał do Tokio, aby uzyskać od rządu Mikada pomoc dla ruchu zbrojnego w Królestwie. Wróciwszy do kraju, zorganizował 13 listopada 1904 zbrojne wystąpienie przeciw władzom rosyjskim na pl. Grzybowskim w Warszawie, następnie utworzył organizację bojową, jako zawiązek przyszłej siły zbrojnej i kierował jej walką przeciw caratowi. Gdy w Pol. Partii Socjalistycznej wziął górę kierunek, wrogi dążeniom niepodległościowym, Piłsudski wystąpił z niej wraz z grupą swych zwolenników i utworzył t. zw. „Frakcję Rewolucyjną”. Po upadku rewolucji w Królestwie, terenem jego działalności stała się Galicja.
Kariera wojskowa
W przewidywaniu wojny europejskiej głównym celem Piłsudskiego stało się przygotowanie polskiej siły zbrojnej. Propaganda jago w tym kierunku przez długi czas trafiała na opór i brak rozumienia szerokich warstw, odzwyczajonych od myśli o polskim czynie orężnym.
Dopiero po przesileniu z powodu aneksji Bośni i Hercegowiny nastąpił zwrot i Piłsudskiemu udało się powołać do życia „Związki Strzeleckie”. Zajęty odtąd tworzeniem szkół oficerskich i kursów obozowych, kształceniem instruktorów, rozwojem polskiej literatury wojskowej, z chwilą wybuchu wojny światowej zarządził mobilizację strzelców i 6 sierpnia na czele kompanii kadrowej wkroczył do Królestwa i zajął opróżniony przez Rosjan pas pograniczny.
Po utworzeniu Legionów objął dowództwo nad pierwszą brygadą i na jej czele stoczył z Rosjanami kilkadziesiąt bitew, potyczek i utarczek, zdobywając sobie sławę wskrzesiciela polskiej armii. Równocześnie począł tworzyć niezależnie od Legionów tajne wojsko niepodległościowe – Polską Organizację Wojskową (P. O. W.), której odgałęzienia sięgnęły w głąb Rosji. Narażony na ustawiczne starcia z władzami wojskowymi państw centralnych w lipcu 1916 podał się do dymisji z dowództwa I. brygady Legionów.
Po proklamacji 5 listopada 1916 wszedł do Tymczasowej Rady Stanu jako dyrektor departamentu wojskowego. Po wybuchu rewolucji rosyjskiej doszedł do przekonania, że głównym wrogiem stali się odtąd Niemcy i przeciw nim skierował działalność P.O.W. Gdy na porządek dzienny weszła sprawa przysięgi legionistów na braterstwo broni z Niemcami, Piłsudski sprzeciwił się jej. 20 lipca 1917 został przez władze niemieckie uwięziony i osadzony w Magdeburgu.
Piłsudski – pierwsza postać II RP
Po katastrofie państw centralnych wypuszczony na wolność, powrócił do Warszawy i przejął z rąk Rady Regencyjnej władzę wojskową, następnie zaś (14 list. 1918) cywilną. Zwołany przezeń Sejm Ustawodawczy uchwałą z 20 lutego 1919 poruczył mu sprawowanie obowiązków Naczelnika Państwa do chwili uchwalenia konstytucji.
Jako Naczelny Wódz wojsk polskich przeprowadził Piłsudski zwycięską wojnę z Sowietami, w trakcie której starał się urzeczywistnić ideę federacji Polski z Litwą i Ukrainą. W marcu 1920 armia ofiarowała mu buławę Pierwszego Marszałka Polski.
Występując w tym czasie jako mąż sztandarowy lewicy, popadał Piłsudski w częste konflikty z najsilniejszym w sejmie stronnictwem demokratycznonarodowym, zarówno o kierunek w polityce zagranicznej, jak stosunek Naczelnika Państwa do sejmu. Po zebraniu się drugiego sejmu odmówił Piłsudski kandydowania na prezydenta Rzeczpospolitej i objął funkcje szefa sztabu generalnego.
Po utworzeniu się gabinetu Witosa 1923 wystąpił z czynnej służby w wojsku i wycofał się do Sulejówka pod Warszawą, oddając się ,pracy literackiej i opozycyjnej propagandzie politycznej. W maju 1926 niezadowolony z istniejących w państwie stosunków stanął na czele oddanych mu pułków i wkroczył do Warszawy, zmuszając po trzydniowej walce do ustąpienia Prezydenta Rzeczpospolitej i gabinet Witosa.
Od tej chwili sprawuje Piłsudski faktyczną dyktaturę. Obrany w czerwcu 1926 przez Zgromadzenie Narodowe Prezydentem Rzeczpospolitej, odmówił przyjęcia tej godności, obejmując natomiast tekę ministra spraw wojskowych i stanowisko przewodniczącego ścisłej Rady Wojennej i generalnego inspektora armii. Dwukrotnie (X. 1927 – VI. 1928, VIII-XII. 1930) sprawował prezesurę gabinetu.
Od maja 1926 do maja 1935 wywierał decydujący wpływ na wszystkie ważniejsze zagadnienia
polityczne w Polsce, piastując bez przerwy urzędy Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, oraz Ministra Spraw Wojskowych. Rezerwując dla siebie specjalnie dziedzinę wojskowości i politykę zagraniczną, decydował faktycznie we wszystkich ważnych wypadkach, czy to polityki wewnętrznej, czy ustawodawstwa, oraz w sprawach zmian rządów, które, mimo zmian na stanowisku premiera, zachowały w tym czasie wszystkie charakter rządów Józefa Piłsudskiego.
Jako twórca polskich sił zbrojnych przeprowadził po r. 1926 reorganizację armii, złożonej z różnolitych dawnych wojsk zaborczych i formacji nowszych, w duchu ujednolicenia korpusu oficerskiego oraz uzbrojenia. Z myślą o wychowaniu zdrowego fizycznie pokolenia popierał ideę wychowania fizycznego, którym interesował się osobiście, przysposobienia wojskowego, rozwoju lotnictwa (imprezy lotnicze, challenge), oraz szybownictwa. – W polityce zagranicznej, kierując jej głównymi posunięciami, przeprowadzał zasadę realizmu i samodzielności drogą polityki pokojowej i układów dwustronnych.
Doceniając znaczenie sojuszów z Francją i Rumunią, podjął równocześnie próby bezpośredniego porozumienia z Niemcami, które doprowadziły do układu o nieagresji w 1934 r. i wygładzenia licznych tarć, a przede wszystkim usunęły groźbę zatargu, co odbiło się na uspokojeniu obustronnym opinii publicznej. Już poprzednio doprowadził do podpisania podobnego układu dwustronnego z Rosją Sowiecką, oraz do usunięcia nieporozumień rumuńskorosyjskich.
W r. 1927 udał się osobiście do Genewy, gdzie swym stanowczym i nieugiętym stanowiskiem zmusił Litwę do wycofania z terenu międzynarodowego sprawy wileńskiej. Parokrotnie też próbował nawiązać z Litwą normalne stosunki sąsiedzkie, co jednak natrafiło na opór polityki kowieńskiej. Jednocześnie zacieśnił stosunki z państwami bałtyckimi.
Był przeciwnikiem polityki wielkich mocarstw, dążących do prowadzenia polityki nadrzędnej, ponad wolą państw średnich i mniejszych, i udaremnił powstanie paktu czterech mocarstw, spychających Polskę do roli drugorzędnej. Dzięki tej realnej i pokojowej polityce, sytuacja międzynarodowa Polski uległa wybitnej zmianie na lepsze.
Mogąc po roku 1926 stać się dyktatorem, i mając do tego zachętę ze strony większości społeczeństwa oraz możliwości realne, wolał, zgodnie ze swymi zasadami, pozostać w roli wychowawcy społeczeństwa, zabierając głos decydujący tylko w momentach specjalnie ważnych i trudnych. Pozostawiwszy reprezentację parlamentarną, zwalczał sejmowładztwo i partyjnictwo deprawujące społeczeństwo, oraz rozpowszechnioną przed majem 1926 korupcję polityczną.
Gdy w r. 1935 parlament przeprowadził zmianę konstytucji, Piłsudski nie poszedł drogą wzorów państw totalnych, ale przeprowadził w nowej Konstytucji zasadę równowagi naczelnych organów Państwa, podnosząc autorytet i prerogatywy głowy Państwa oraz władzy wykonawczej, przy zachowaniu uprawnień władzy ustawodawczej. W stosunku do mniejszości narodowych był zwolennikiem metody współpracy w obrębie i dla dobra wspólnego państwa, zwalczając wybujałości szowinizmów.
Utrzymując pełną tolerancję w stosunku do mniejszości, uważał sprawę tę za wewnętrzną i ogłosił w Lidze Narodów deklarację o niewykonywaniu traktatu o ochronie mniejszości, uważając, że nie da się on pogodzić z prestiżem mocarstwowym Polski i daje sposobność do rozgrywek politycznych w Genewie.
Koniec życia marszałka
Nieuleczalna choroba, rak wątroby stwierdzony na wiosnę 1935, zmogła 12 maja 1935 wycieńczony pracą organizm.
Pogrzeb Piłsudskiego stał się żałobną manifestacją całego społeczeństwa. Ciało Jego złożono na Wawelu (18 maja 1935) zrazu w krypcie św. Leonarda, potem w specjalnie na ten cel przygotowanej krypcie pod wieżą „Srebrnych dzwonów”, serce zaś na cmentarzu wileńskim „na Rossie”, obok ciała Jego matki.
Jest autorem szeregu prac publicystycznych i historycznowojskowych; najważniejsze: „Walka rewolucyjna w zaborze rosyjskim” (1903), „22 stycznia 1863” (1913), „Wspomnienia o Gabrielu Narutowiczu” (1923), „O wartości żołnierza Legionów” (1923), „Rok 1920” (1924), „U źródeł niemocy Rzeczpospolitej” (1924) „Moje pierwsze boje” (1925). Od 1930 poczło wychodzić zbiorowe wydanie pism Piłsudskiego p. t. „Pisma – Mowy – rozkazy” pod redakcją M. Sokolnickiego i J. Stachiewicza.
