Pakt Sikorski-Majski został podpisany między premierem polskiego rządu emigracyjnego Władysławem Sikorskim, a ambasadorem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) w Wielkiej Brytanii Iwanem Majskim w Londynie 30 lipca 1941 roku. Zakładał kolejno: anulowanie paktu Ribbentrop-Mołotow (23 sierpnia 1939), przywrócenie stosunków dyplomatycznych i wymianę ambasadorów, udzielenie wzajemnej pomocy w walce przeciw hitlerowskim Niemcom, utworzenie na terytorium ZSRR Armii Polskiej. Ponadto w dokumencie zawarto zapis o braku polskich układów skierowanych przeciwko drugiemu sygnatariuszowi paktu. W tajnym protokole rząd ZSRR w chwili podpisania układu zobowiązywał się do udzielenia amnestii „wszystkim obywatelom polskim, którzy są obecnie pozbawieni swobody na terytorium Związku Socjalistycznych Republik Rad bądź jako jeńcy wojenni, bądź z innych odpowiednich powodów.”.
Przyczyny
Główną przyczyną podpisania tego porozumienia były początkowe klęski Armii Czerwonej w walce z Wehrmachtem od 22 czerwca 1941 roku. Józef Stalin potrzebował pomocy, a szansę uzyskania takowej dawał Lend-Lease Act z 11 marca tego samego roku, w którym Stany Zjednoczone wyrażały zgodę na wsparcie państw walczących z III Rzeszą. Taką pomoc otrzymała Wielka Brytania, a po 22 czerwca ZSRR również spełniał warunki jako państwo zaatakowane przez siły zbrojne Hitlera. Wymagało to nawiązania stosunków z całą Wielką Koalicją (choć nazwa oficjalnie funkcjonuje dopiero po podpisaniu w. w. dokumentu), której członkiem była Polska.
Strona polska, wydawałoby się, mogła zyskać najmniej. Jednak gen. Sikorski (w przeciwieństwie do opozycji) rozumiał, że: brak działań w kierunku nawiązania relacji polsko-radzieckich może oznaczać izolacje w stosunkach międzynarodowych, podczas gdy Wielka Brytania podpisała już układ sojuszniczy (12 lipca 1941) oraz potrzebę udzielenia pomocy licznej ludności polskiej w ZSRR i utworzenia sił zbrojnych na jego terytorium. Ponadto radziecka odpowiedź na próby pertraktacji, podejmowane przez premiera była zaskakująco pozytywna: wynikało z niej, że rząd ZSRR jest gotowy uznać Polskę odbudowaną w granicach etnicznych. Ponadto rząd RP, zgodnie z zapewnieniem ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii – Anthony’ego Edena, mógł liczyć na potwierdzenie przez sojusznika niezmienności granic w Polsce.
Interpretacje i kontrowersje
Postanowienia zawarte w układzie nie były dla obu stron jednoznaczne. Zwłaszcza punkt 1, mówiący o unieważnieniu traktatów antypolskich z Niemcami, co bezpośrednio rzutowało na sprawę granic. Rząd polski z Sikorskim interpretowali go jako powrót do statusu quo ante bellum, więc granic sprzed 1939 roku ustalonych przez traktat ryski (1921). Strona radziecka nie podzielała tego zdania sądząc, że 1. punkt nie jest jednoznaczny z anulowaniem postanowień dotyczących granic, a sprawa jest wciąż otwarta.
Kolejną bardzo dyskusyjną kwestią zawartą w układzie, a właściwie w tajnym protokole, była sprawa amnestii dla obywateli polskich. Amnestia z definicji oznacza darowanie kary, ale czy obronę przed atakiem ze wschodu 17 września 1939 roku można uznać za przewinienie (nawet wobec oficjalnego braku wypowiedzenia wojny)? Ponadto opozycja wskazywała na podległość obywateli polskich prawodawstwu sowieckiemu, przez użycie tego terminu.
Znaczenie
Dzięki zawarciu paktu Sikorski-Majski Polska uniknęła marginalizacji na arenie międzynarodowej, a ZSRR oficjalnie nie mógł twierdzić, że państwo polskie nie istnieje (jak to czyniono do tej pory) oraz uznał za oficjalną reprezentację rząd emigracyjny w Londynie. Następnym plusem wynikającym z układu była możliwość pomocy ludności polskiej na terytorium Kraju Rad oraz istnienie Armii Polskiej (powstałych na mocy umowy z 14 sierpnia 1941 roku) na terenie prowadzenia kluczowych działań wojennych w Europie. Do zdecydowanie pejoratywnych konsekwencji trzeba zaliczyć niejednoznaczność ogólnych konwencji zawartych w dokumencie, co dało w późniejszym czasie stronie radzieckiej możliwość dowolnego rozstrzygania sprawy granic wschodnich.
Skutki
Bezpośrednim skutkiem podpisania paktu było utworzenie Armii Polskiej przy boku Armii Czerwonej, na której czele stanął były więzień Łubianki gen. Władysław Anders. Strona radziecka nie wywiązała się wystarczająco z zobowiązania zaopatrywania wojsk polskich, odmawiając żywności i lekarstw ludności cywilnej zebranej przy armii gen. Andersa. Ostatecznie siły zbrojne ulokowane w ZSRR w 1942 roku przekroczyły granice udając się do Iranu. Kolejnymi konsekwencjami było przyznanie obywatelstwa polskiego tym osobom, które mogły poświadczyć narodowość polską (pozostałą część ludności objęła paszportyzacja, prowadzona od 1939 roku). Dzięki amnestii udało się wykryć braki kadrowe wśród wyższych oficerów Wojska Polskiego, będących od kampanii wrześniowej jeńcami wojennymi w ZSRR. Między prezydentem i premierem RP doszło do rozdźwięku, co skutkowało kryzysem rządowym, trwającym do połowy sierpnia 1941 roku i reorganizacją rządu.
Podsumowanie
Krytyka gen. Sikorskiego za podpisanie paktu Sikorski-Majski nie jest bezzasadna, ale przy rozważaniach o trafności takiej decyzji należy wziąć pod uwagę sytuacje polityczną na arenie międzynarodowej. Opozycja emigracyjna sądziła, że Moskwa szybko upadnie pod naporem sił Wehrmachtu, co był błędem. Gdyby premier nie podpisał porozumienia jest bardzo prawdopodobne, że Polska zostałaby osamotniona i „nie ugrała” zupełnie nic. I wobec takiego założenia pozytywne skutki, chociaż krótkotrwałe, przeważały nad negatywnymi, czyniąc pakt Sikorski-Majski przełomowym wydarzeniem w poprawie relacji polsko-radzieckich.
Bibliografia:
Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski 1918-1945, Kraków 2006
K. Grunberg, Czas wojny 1939-1945. Wykład z historii, Toruń 1991
M. Ciejka, Notatki z lekcji. Historia 1939-1945, Kraków 2009
W. Sienkiewicz, Nadzieja i piekło. Polska 1914-1989, Warszawa 2012
Zostaw komentarz