Naczelny Wódz, gen. broni Kazimierz Sosnkowski, w
październiku 1943 przesyła do kraju instrukcję, w której nakazuje władzom
krajowym poprzedzenie wejścia Armii Czerwonej wzmożoną akcją
sabotażowo-dywersyjną oraz poleca pozostanie w konspiracji. Jednakże
kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego uważa za istotne podkreślenie
istnienia w Polsce legalnych władz, podlegających rządowi w Londynie. Dlatego w
listopadzie 1943 Delegat Rządu wydaje odezwę do ludności ziem wschodnich oraz
nakazuje tajnej administracji występowanie wobec Armii Czerwonej w charakterze
gospodarzy terenu – przedstawicieli rządu polskiego. W tym samym czasie dowódca
AK wydaje rozkaz rozpoczęcia akcji zbrojnej „Burza” na tyłach wycofujących się
wojsk niemieckich.
4 stycznia 1944, w okolicach Sarn, Armia Czerwona przekracza granicę II
Rzeczypospolitej. Sowieckim oddziałom frontowym towarzyszą formacje sił
bezpieczeństwa, które już od dłuższego czasu są przygotowane do rozpracowania i
likwidacji polskiej konspiracji niepodległościowej.
W marcu 27. Dywizja Piechoty Armii Krajowej wraz z oddziałami sowieckimi zdobywa
Turzysk oraz walczy w rejonie Kowla i Włodzimierza Wołyńskiego. W trakcie rozmów
dowódca dywizji, mjr Jan Kiwerski „Oliwa”, uzgadnia operacyjne podporządkowanie
dowództwu sowieckiemu, z wyraźnym zaznaczeniem podległości wyłącznie rządowi w
Londynie. Aprobuje to Delegat Rządu i Rada Jedności Narodowej. Niestety,
niedługo po tych ustaleniach Rosjanie przystępują do rozbrajania oddziałów Armii
Krajowej i przymusowego wcielania Polaków do wojska gen. Zygmunta Berlinga. Mjr
Tadeusz Sztumberk-Rychter „Żegota”, który po śmierci mjr. Kiwerskiego (18
kwietnia 1944) dowodzi dywizją, z częścią wojska przebija się przez linię frontu
na Lubelszczyznę.
Od 6 do 13 lipca 1944 oddziały Wileńskiego i Nowogródzkiego Okręgów AK w sile
ok. 15 tys. żołnierzy realizują operację „Ostra Brama”, wyzwalając Wilno. W
walkach o Wilno biorą też udział oddziały Armii Czerwonej. 17 lipca zostaje
aresztowany komendant Okręgu Wileńskiego, płk Aleksander Krzyżanowski „Wilk”. To
samo spotyka Okręgowego Delegata Rządu Zygmunta Fedorowicza.
Walki na terenie Obszaru Lwowskiego Armii Krajowej rozpoczynają się już w marcu,
a od 22 do 27 lipca 1944 Polacy, wspólnie z wojskami sowieckimi, walczą o Lwów.
Z chwilą ustania bojów komendant Obszaru, płk Władysław Filipkowski „Janka”,
zostaje zmuszony do rozwiązania i rozbrojenia swoich oddziałów, a następnie –
pomimo rozmów na temat utworzenia dywizji piechoty – w nocy z 2 na 3 sierpnia
aresztowany. Takie wypadki mają miejsce również na zachód od Bugu. 27 lipca 1944
ujawnia się Okręgowy Delegat Rządu w Białymstoku, Józef Przybyszewski. 7
sierpnia zostaje aresztowany i wywieziony do Rosji. Wcześniej Rosjanie powołują
w Białymstoku Miejską Radę Delegatów Ludu Pracującego i najwyraźniej zmierzają
do włączenia Białostocczyzny do Związku Sowieckiego.
Ten sam los spotyka Okręgowego Delegata Rządu w Lublinie, Władysława Cholewę,
który rozpoczyna jawną działalność 25 lipca, a już 31 lipca zostaje zmuszony
przez władze sowieckie do jej zawieszenia. 3 sierpnia 1944 zostaje aresztowany.
Dzień później Sowieci aresztują płk. Kazimierza Tumidajskiego „Edwarda”,
komendanta Lubelskiego Okręgu AK. Wywieziony w głąb Rosji, ginie zamordowany 4
lipca 1947 w Skopinie.
Wileńszczyzna. Oddziały AK okręgów Wilno i Nowogródek, w sile ok. 15 tys.
żołnierzy, pod dowództwem płk. Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka” w ramach Akcji
„Burza” zadają Niemcom poważne straty. Największa z ich operacji, „Ostra Brama”,
trwa blisko tydzień i przynosi wyzwolenie Wilna 13 lipca, we współdziałaniu z
oddziałami sowieckimi. Po kilku dniach NKWD aresztuje polskie dowództwo i sztab.
Sowieci rozbrajają otoczone polskie jednostki. Około 5 tys. żołnierzy,
odmawiających wstąpienia do armii Berlinga, trafia do łagrów. Pozostali na
wolności wracają do konspiracji lub przebijają się na zachód.
Wołyń. 15 stycznia 1944 Akcję „Burza” rozpoczyna 27. Wołyńska Dywizja Piechoty
AK, w sile ok. 6 tys. żołnierzy, dowodzona przez mjr. Jana Kiwerskiego „Oliwę”.
We współpracy z oddziałami sowieckimi stacza szereg walk z Niemcami, m.in. pod
Włodzimierzem Wołyńskim. Wraz z Sowietami zdobywa Turzysk. Przez trzy tygodnie
walczy o zdobycie węzła kowelskiego. 18 kwietnia ginie mjr „Oliwa”, a dowództwo
obejmuje mjr Tadeusz Sztumberk-Rychter „Żegota”. W drugiej połowie kwietnia
dywizja z dużymi stratami wychodzi z okrążenia, przebijając się na
Lubelszczyznę, gdzie zostaje rozbrojona przez Sowietów.
Ziemia Lwowska. Na kresach południowo-wschodnich akcja „Burza” rozpoczyna się w
marcu 1944. Jej głównym celem jest opanowanie Lwowa. Od 22 do 27 lipca Polacy,
wspólnie z oddziałami sowieckimi, walczą o Lwów, wyzwalając miasto. Lwów jest
cały udekorowany polskimi sztandarami. Ale już następnego dnia oddziały
sowieckie rozbrajają jednostki Armii Krajowej. 31 lipca komendant Obszaru
Lwowskiego Armii Krajowej, płk Władysław Filipkowski „Janka” udaje się na
rozmowy z gen. Żymierskim. W nocy z 2 na 3 sierpnia całą polską delegację
aresztuje NKWD.
Lubelszczyzna. Na Lubelszczyźnie Akcja „Burza” rozpoczyna się w lipcu 1944.
Komendant Okręgu, płk Kazimierz Tumidajski „Edward” mobilizuje 3. i 9. Dywizje
Piechoty, ponadto przechodzi z Wołynia część 27. Dywizji Piechoty. Oddziały AK
zadają znaczne straty siłom niemieckim, zajmują wiele miejscowości samodzielnie
bądź we współdziałaniu z Armią Czerwoną. Sowieci żądają włączenia oddziałów AK
do armii Berlinga albo ich rozwiązania. 29 lipca 1944 płk Tumidajski wydaje
rozkaz o rozwiązaniu oddziałów. 3 sierpnia Sowieci aresztują Okręgowego Delegata
Rządu w Lublinie, dzień później – płk. Kazimierza Tumidajskiego.
Sowieci a akcja "Burza". Współpracę z AK Sowieci traktują koniunkturalnie.
Przyjmując pomoc AK w wyzwalaniu wschodnich obszarów Polski, zostawiają polskie
oddziały wobec przeważających sił niemieckich, a potem likwidują ujawnione i
osłabione polskie struktury wojskowe i polityczne. W okolicach Wilna, wkrótce po
zdobyciu miasta, dowódców AK z płk. Aleksandrem Krzyżanowskim „Wilkiem”
zaproszono do gen. Czernichowskiego. Żaden z nich nie wrócił do swego oddziału.
Podobnie Sowieci postępują z oddziałami AK, które wyzwoliły Lwów. Rozbrajanie
Polaków i wysyłanie ich do łagrów oraz mordowanie opornych staje się zasadą.
