1 sierpnia, godz. 7.00 – łączniczki alarmowe otrzymują
rozkaz Komendanta Okręgu Warszawskiego AK płk. dypl. Antoniego Chruściela
„Montera” o ustaleniu Godziny „W” na 1 sierpnia, godzina 17.00. Mobilizacja
natrafia na trudności w postaci braku broni, czasu na jej wydobycie i zebranie
plutonów. W Godzinie „W”, o 17.00 – wybucha Powstanie Warszawskie, nazywane
początkowo sierpniowym. W niektórych dzielnicach walki rozpoczynają się jeszcze
przed Godziną „W” – najwcześniej na Żoliborzu, ok. godz. 14, w Śródmieściu
Północ i na Woli – przed godz. 16. Do walki przystępuje ok. 30 tys. żołnierzy
Okręgu Warszawskiego AK. Uzbrojenie Powstańców przedstawia się wręcz tragicznie:
tylko ok. 10 proc. walczących ma broń. Przeciw sobie mają stały garnizon
niemiecki w sile ok. 20 tys. w pełni uzbrojonych ludzi, z czego połowę stanowi
regularne wojsko. Niemcy mają ponadto pancerne jednostki frontowe,
skoncentrowane na obu brzegach Wisły, artylerię i lotnictwo. Sztab Okręgu
Warszawskiego AK z płk. „Monterem” zostaje ulokowany w zdobytym przez Powstańców
hotelu „Victoria” przy ul. Jasnej. Garnizon niemiecki odpiera szturm Powstańców.
Z ważniejszych obiektów Powstańcy zdobywają tylko magazyny żywności i mundurów
przy Stawkach, koszary w budynku szkoły św. Kingi przy ul. Okopowej, Wojskowy
Instytut Geograficzny w Al. Jerozolimskich, gmach Miejskich Zakładów
Komunikacyjnych na rogu Świętokrzyskiej i Marszałkowskiej, najwyższy budynek w
mieście – Prudential przy Placu Napoleona oraz budynek Dyrekcji Kolei u zbiegu
Targowej i Wileńskiej na Pradze. Znaczniejszą przestrzeń, wolną od
nieprzyjaciela, Powstańcom udaje się uzyskać jedynie na Starym Mieście.
Powstańcza Warszawa to kilka odrębnych ognisk walki, rozdzielonych siłami
nieprzyjaciela. W rękach wroga pozostają tak ważne obiekty wojskowe, jak mosty
na Wiśle, dworce, lotniska, liczne niemieckie budynki koszarowe. Brak łączności
jest powodem opuszczenia miasta przez kilka tysięcy Powstańców z Żoliborza,
Woli, Ochoty i Mokotowa. Nocą udają się do pobliskich lasów. Do akcji
powstańczej spontanicznie przyłącza się ludność cywilna, udzielając walczącym
pomocy w budowaniu barykad i umocnień, kopaniu rowów przeciwczołgowych,
aprowizacji itp. Według dowódcy niemieckiego garnizonu Warszawy, gen. por. lotn.
Reinera Stahela, straty w ludziach 1 sierpnia wynoszą 2 tys. żołnierzy po
stronie polskiej i 500 żołnierzy po stronie niemieckiej.
2 sierpnia, ok. godz. 9 zaczyna działać radiostacja w fabryce Kamlera na rogu
Okopowej i Dzielnej na Woli. Komenda Główna AK wysyła szereg depesz do Londynu,
donosząc o wybuchu Powstania i ciężkiej walce. Apeluje również o pomoc.
Powstańcy całkowicie opanowują Stare Miasto. Zdobywają kluczowy obiekt w tej
części miasta – Polską Wytwórnię Papierów Wartościowych przy ul. Sanguszki. W
Śródmieściu północnym Powstańcy zdobywają kolejne ważne punkty oporu
niemieckiego, m.in. Pocztę Główną przy Placu Napoleona i budynek Arbeitsamtu
przy pl. Małachowskiego. W Śródmieściu południowym panuje jeszcze chaos
pierwszych godzin walki. Powstańcy opanowują budynki Elektrowni na Powiślu, a na
Czerniakowie – budynek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Na Żoliborzu Powstańcom
nie udaje się opanować kluczowych pozycji niemieckich. W nocy z 1 na 2 sierpnia
komendant Obwodu wycofuje oddziały do Puszczy Kampinoskiej. O świcie oddziały
VIII Rejonu Obwodu VII „Obroża” pod dowództwem kpt. Józefa Krzyczkowskiego
„Szymona” przeprowadzają nieudany atak na lotnisko Bielany. Na Woli
nieprzyjaciel stara się zepchnąć Powstańców i wtargnąć w głąb miasta od zachodu
i od strony Powązek. Powstańcy stawiają skuteczny opór. Żołnierze batalionu
„Zośka” zdobywają dwa czołgi typu „Panther”. Na Ochocie w nocy z 1 na 2
sierpnia, wobec braku możliwości opanowania dzielnicy i nawiązania kontaktu z
Wolą i Śródmieściem, komendant Obwodu ppłk Mieczysław Sokołowski „Grzymała”
wyprowadza znaczną część oddziałów do pobliskich lasów. Część z nich stacza nad
ranem, okupioną dużymi stratami, walkę z nieprzyjacielem pod Pęcicami. Oddziały,
które nie opuściły dzielnicy, prowadzą działania zabezpieczające. Na Mokotowie w
nocy z 1 na 2 sierpnia większość oddziałów V Obwodu wycofuje się do Lasu
Kabackiego. Pozostałe przezwyciężają kryzys pierwszych godzin walki i opanowują
południową część dzielnicy. Powstańcy zdobywają m.in. szkołę przy ul. Woronicza,
pozyskując sporo broni i amunicji. Na Pradze Powstańcy zostają wyparci z gmachu
Dyrekcji Kolei u zbiegu Wileńskiej i Targowej. Krystyna Krahelska, sanitariuszka
„Danuta” w dywizjonie „Jeleń”, ciężko ranna w Godzinie „W”, umiera w szpitalu
polowym. Odchodzi autorka popularnej pieśni „Hej, chłopcy, bagnet na broń!”,
uwieczniona jako warszawska „Syrena”.
3 sierpnia, na Okęcie przybywa brygada RONA (Russkaja Oswoboditelnaja
Narodnaja Armia) pod dowództwem renegata, gen. SS Bronisława Kamińskiego. Na
Ochocie, w Śródmieściu i na Woli nieprzyjaciel wykorzystuje ludność cywilną jako
„żywe tarcze”, osłaniające natarcie niemieckich czołgów przed ogniem Powstańców.
Oddziały wroga podpalają domy i mordują ludność cywilną, głównie na Woli,
Mokotowie i Ochocie. W Śródmieściu Powstańcy opanowują obiekty o znaczeniu
strategicznym: Dworzec Pocztowy w Al. Jerozolimskich przy Żelaznej, Dom
Turystyczny przy pl. Starynkiewicza, posterunek policji niemieckiej „Nordwache”
u zbiegu Chłodnej i Żelaznej. W Śródmieściu południowym obsadzają znaczną część
terenów Politechniki. Niemcy uderzają z mostu Poniatowskiego w stronę Dworca
Głównego. Na Starym Mieście Polacy zdobywają Pałac Blanka, obsadzają Arsenał
przy ul. Długiej oraz Pałac Mostowskich. Na rozkaz Komendanta Okręgu oddziały
ppłk. Mieczysława Niedzielskiego „Żywiciela” powracają na Żoliborz. Na Woli trwa
silny napór nieprzyjaciela. Ok. godz. 20 lotnictwo niemieckie dokonuje
pierwszych nalotów na Wolę i miasto. Na Mokotowie Powstańcy umacniają południową
część dzielnicy. Komendant Obwodu Praga ppłk Antoni Żurawski „Bober”, nie mając
widoków na opanowanie dzielnicy, decyduje się przerwać walkę. Powstańcy
powracają do konspiracji. W połowie sierpnia część z nich przedostaje się na
lewy brzeg Wisły: na Sielce, Sadybę i do Puszczy Kampinoskiej. Pchor. Józef
Szczepański „Ziutek” z batalionu „Parasol” pisze słowa piosenki „Pałacyk
Michla”.
4 sierpnia, trwają ciężkie walki w Al. Jerozolimskich. Od mostu
Poniatowskiego ku Grójeckiej przebija się od rana niemiecka jednostka 19.
dywizji pancernej. W nocy z 3 na 4 sierpnia Powstańcy opanowują parter
gmachu PAST-y przy ul. Zielnej. Po zaciętej walce, o świcie Powstańcy opuszczają
budynek. Na wschód od obsadzonego przez Niemców Krakowskiego Przedmieścia
umacnia swe pozycje zgrupowanie „Krybar”. W Śródmieściu południowym Powstańcy
przeprowadzają udany nocny atak na „Soldatenheim” w gimnazjum im. Królowej
Jadwigi. Sztab Komendy Okręgu AK przenosi się ze zburzonego hotelu „Victoria” do
gmachu PKO na rogu Świętokrzyskiej i Jasnej. Oddziały kpt. Józefa
Krzyczkowskiego „Szymona” przegrupowują się w rejonie Izabelina, Sierakowa i
Truskawia. Na Żoliborzu następuje umocnienie pozycji powstańczych, będących w
stałej styczności bojowej z wrogiem. Oddziały ppłk. Mieczysława Niedzielskiego
„Żywiciela” opanowują teren pomiędzy pl. Wilsona i pl. Inwalidów oraz Al. Wojska
Polskiego. Na Woli Niemcy kontynuują natarcie na barykady na Wolskiej i
Górczewskiej. Niemieckie samoloty wspierają działania piechoty i utrudniają
obronę oddziałom powstańczym. Oddziały ppłk. Jana Mazurkiewicza „Radosława”
nacierają na getto bez sukcesu. Heinrich Himmler przysyła odsiecz pod dowództwem
gen. policji Heinza Reinefartha i dowódcy brygady SS, Oskara Dirlewangera,
rozlokowujących swe oddziały w zachodniej części Woli. Z Okęcia na Ochotę
przechodzi brygada RONA gen. Kamińskiego, rozpoczynając okrutne mordy, gwałty,
grabieże i podpalenia. Trwa opór niewielkich powstańczych oddziałów. Toczą się
krwawe walki na Mokotowie. Niemcy mordują ok. 200 osób w rejonie ul.
Olesińskiej. W Pałacu Blanka ginie poeta – pchor. Krzysztof Kamil Baczyński
„Krzyś”, żołnierz batalionu „Parasol”.
5 sierpnia, po godz. 1 w nocy odbywają się pierwsze zrzuty lotnicze,
zapowiedziane poprzedniego dnia drogą radiową. Trzy brytyjskie samoloty
zrzucają ładunki w rejon cmentarzy, Szpitala Wolskiego i Fortu Bema. Ok. godz. 7
rusza potężne natarcie oddziałów gen. Reinefahrta i brygady Dirlewangera, mające
na celu przebicie się do Ogrodu Saskiego i zabezpieczenie drogi przelotowej z
zachodu na wschód – z Woli do mostu Kierbedzia. „Czarna sobota” na Woli –
rozpoczyna się masowa rzeź ludności. Jej ofiarą pada w kolejnych dniach ok. 40
tys. mieszkańców dzielnicy. Tylko nielicznym udaje się zbiec ku Śródmieściu i
ul. Okopowej. Niemcy podpalają zdobyte rejony Woli. Ok. godz. 17 batalion
„Zośka” zdobywa „Konzentrationslager Warschau” – obóz przy ul. Gęsiej,
uwalniając więzionych tam Żydów – 324 mężczyzn i 24 kobiet z różnych krajów
Europy. Na Ochocie dwie odizolowane od siebie reduty powstańcze – Monopol
Tytoniowy przy ul. Kaliskiej („Reduta Kaliska”), pod dowództwem ppor. Andrzeja
Chyczewskiego „Gustawa” i Wawelska 60 („Reduta Wawelska”), pod dowództwem ppor.
Jerzego Gołembiowskiego „Stacha”, bronią dostępu do drugiej ważnej arterii
przelotowej: Al. Jerozolimskie – most Poniatowskiego. Nie więcej niż 300
Powstańców broni swych pozycji przed przeważającymi siłami brygady RONA. Płk
Antoni Chruściel „Monter” dokonuje reorganizacji oddziałów powstańczych.
Powstają trzy ośrodki walki: „Śródmieście”, „Południe” i „Północ”. Okręgowy
Delegat Rządu RP na m.st. Warszawę, Marceli Porowski „Sowa”, przejmuje pełnię
władzy cywilnej w mieście jako jego komisaryczny prezydent. Ok. godz. 19
przybywa do Warszawy gen. broni SS i policji Erich von dem Bach, mianowany przez
Himmlera głównodowodzącym niemieckich sił zwalczających Powstanie.
6 sierpnia, w nocy z 5 na 6 sierpnia izolowany dotychczas Mokotów odzyskuje
łączność ze Śródmieściem. Kanałami ze Śródmieścia przedostaje się na Mokotów
komendantka składnicy meldunkowej w Al. Jerozolimskich, Elżbieta Ostrowska
„Ela”. O godz. 6.00 rusza natarcie oddziałów gen. Reinefahrta na cmentarze.
Niemcy wypierają z nich Powstańców, ale wkrótce oddziały ze zgrupowania
„Radosław” odbijają cmentarze Ewangelicki i Kalwiński. Gen. Tadeusz Komorowski
„Bór” podejmuje decyzję o ewakuacji Komendy Głównej AK i Delegatury z
dotychczasowej siedziby w fabryce Kamlera na Woli w kierunku Starego Miasta.
Nowa kwatera Komendy Głównej mieści się teraz w szkole przy ul. Barokowej 6.
Oddziały Dirlewangera, równocześnie z uderzeniem na Wolę, przystępują do
natarcia wzdłuż linii Chłodna – Elektoralna, w kierunku Żelaznej Bramy. Po
południu niemiecka odsiecz przebija się do Ogrodu Saskiego. Łączy się z grupą
gen. Stahela, od początku Powstania odciętą w pałacu Brühla. Wobec braku broni i
amunicji XI zgrupowanie kpt. Gustawa Billewicza „Sosny” wycofuje się z rejonu
browarów przy Grzybowskiej do gmachu Sądów na Lesznie. Stąd w następnych dniach
przechodzi na Stare Miasto. Do Śródmieścia, po ciężkich walkach, wycofują się z
Woli oddziały pod dowództwem kpt. Wacława Stykowskiego „Hala”. Obsadzają m.in.
zabudowania browaru Haberbuscha i Schielego przy ul. Ceglanej. Dzięki dużym
zapasom jęczmienia magazyny browaru stają się olbrzymim spichlerzem dla
Powstańców i ludności głodującej Warszawy. Utrwala się podział walczącego miasta
na trzy części: Grupa Północ obejmuje rejon cmentarzy, Stare Miasto, Żoliborz i
Kampinos; Śródmieście jest połączone z Powiślem i Czerniakowem; Grupa Południe
obejmuje Mokotów wraz z Sadybą oraz Lasy Kabackie i Chojnowskie. Na Powiślu
załoga Elektrowni nieprzerwanie wytwarza prąd dla walczącego miasta, a
jednocześnie broni pozycji na Wybrzeżu Kościuszkowskim. W Śródmieściu zaczyna
działać Harcerska Poczta Polowa, którą kieruje ppor. hm. Przemysław Górecki
„Kuropatwa”. Na terenie warsztatów naprawczych taboru kolejowego w Pruszkowie
Niemcy zakładają obóz przejściowy dla ludności cywilnej, ewakuowanej ze stolicy
– „Dulag 121”. Ogółem przejdzie przezeń ponad pół miliona warszawiaków,
ewakuowanych z walczącej stolicy.
7 sierpnia, na Woli gen. Reinefarth od świtu kontynuuje natarcie. Jego
oddziały wypierają Powstańców z rejonu ulic Chłodnej i Ogrodowej, pl.
Mirowskiego, Hal Mirowskich i pl. Żelaznej Bramy. Niemcy panują całkowicie na
linii Wolska – Chłodna – Ogród Saski. Odcinają Stare Miasto i cmentarze od
Śródmieścia. W okolicy Chłodnej i Elektoralnej Niemcy masowo mordują
ludność. Z mieszkańców Warszawy tworzą „żywe barykady”. Po południu rusza
polskie przeciwnatarcie na pl. Mirowski, zorganizowane przez mjr. Stanisława
Steczkowskiego „Zagończyka”. Wieczorem oddziały powstańcze, pod naciskiem
przeważających sił wroga, zostają zepchnięte na ul. Grzybowską i pl. Grzybowski.
Płk Karol Ziemski „Wachnowski”, nie mogąc przedostać się na Żoliborz, organizuje
obronę Starówki jako dowódca Grupy Północ. Na Ochocie oddziały RONA przesuwają
się na wschód. Trwa okrutna pacyfikacja dzielnicy. Rozpoczyna się budowa wykopu
i barykady, osłaniającej przejście Al. Jerozolimskimi ze strony północnej na
południową, czyli z domu nr 20 do domu nr 17. Przejście to do ostatniego dnia
Powstania zapewnia łączność oddziałom z obu części Śródmieścia. Dla ludności
cywilnej jest szlakiem ewakuacyjnym.
8 sierpnia, nieprzyjaciel od rana naciera z wielu stron na Stare Miasto –
Tłomackiem, Bielańską, przez pl. Teatralny na Ratusz oraz od strony ul. Rybaki.
Wieczorem oddziały niemieckie wycofują się na pozycje wyjściowe. W
Śródmieściu Powstańcy ze zgrupowania „Chrobry II” zajmują budynek Dyrekcji
Wodociągów i Kanalizacji przy pl. Starynkiewicza. Oddziały gen. Reinefartha
atakują rejon cmentarzy. Na Żoliborzu Powstańcy opanowują okolice Instytutu
Chemicznego i koszar przy ul. Gdańskiej. Na Ochocie sytuacja z godziny na
godzinę staje się bardziej krytyczna. W „Reducie Wawelskiej” Powstańcy
przekopują się z piwnic do sieci kanałów, by mieć drogę odwrotu. W Kampinosie
por. Adolf Pilch „Dolina” organizuje pułk „Palmiry -Młociny”. W skład pułku
wchodzą oddziały z Puszczy Nalibockiej oraz oddziały VIII Rejonu VII Obwodu
„Obroża” i rejonów sąsiednich. Kpt. Józef Krzyczkowski „Szymon”, zwierzchnik sił
AK w Kampinosie, w obawie przed odcięciem wycofuje je na zachód, w rejon Janówek
– Brzozówka – Roztoka. Z gmachu PKO na rogu Jasnej i Świętokrzyskiej pierwszą
audycję nadaje radiostacja powstańcza „Błyskawica”.