Stanisław August Poniatowski urodził się w 1732. Był synem Stanisława Poniatowskiego i Konstancji z Czartoryskich. Wykształcenie zdobył we Francji, dużo podróżował po Europie. Był posłem na dworze carycy Katarzyny II, której względy zyskał w roku 1757. Życzenie carycy oraz poparcie rodziny Czartoryskich (tzw. familii) sprawiły, że 6 września 1764 roku został wybrany królem Polskim.
Nowo wybrany król nie był człowiekiem wielkiej siły woli, inicjatywy politycznej i charakteru, ale miał szczerą chęć i wolę, aby reformę rozpoczętą przez Czartoryskich przeprowadzić i uzupełnić, dlatego też zaraz po wstąpieniu na tron zabrał się do roboty.
W pierwszych latach panowania Stanisław August gruntownie zreformował polską armię, zastępując dotychczasowe formacje kawaleryjskie piechotą i innymi rodzajami broni. Założył także odlewnię dział, utworzył komisję menniczą, która zajęła się uporządkowaniem spraw monetarnych, a także komisje dobrego porządku, które miały zająć się skarbowością i gospodarką miejską. W 1765 roku z inicjatywy króla utworzono Szkołę Rycerską, pierwszą z szeregu polskich oświeconych szkół.
Na sejmie trwającym w latach 1767-1768 mimo woli króla zostały uchwalone prawa kardynalne, których gwarantką była caryca Katarzyna II, które niwelowały większość wcześniejszych dobrych starań króla i Familii w celu unowocześnienia Polski. W 1768 roku przez małą grupkę magnatów została przeciwko królowi, który starał się działać na rzecz dobra Rzeczypospolitej, oraz rosyjskiej zwierzchności zawiązana Konfederacja Barska. Po 4 latach walk nastąpił I rozbiór Polski. W 1773 roku Stanisław August pod presją O.M. Stackelberga powołał sejm rozbiorowy, który pod przymusem państw ościennych działał na zasadzie konfederacji. Sejm ten prócz zatwierdzenia rozbioru, powołał, na wniosek króla, dwie bardzo ważne instytucje: Radę Nieustającą, która była namiastką rządu, oraz Komisję Edukacji Narodowej, która przejęła po skasowanym niedawno Towarzystwu Jezusowym sieć szkół i przyczyniła się do rozwoju polskiego szkolnictwa.
Sprawując rządy w państwie o ograniczonej suwerenności Stanisław August dążył do rozwoju kultury i gospodarki w kraju. Król starał się, aby młodzież kształciła się w duchu oświeceniowym, aby zdobywała wiadomości i światopogląd, że ustrój polski jest niedoskonały, wręcz zły, i widziała nowe możliwości rozwoju. Był mecenasem nauki, literatury i sztuki: organizował słynne Obiady Czwartkowe, które początkowo były umiejscowione w Pałacu Królewskim, potem zaś w zbudowanych przez Stanisława Augusta, na terenach zakupionych przez niego w 1764 roku, Łazienkach, w których, z inicjatywy króla, zbudowano kilka pałaców oraz teatr na wodzie. Owe Obiady gromadziły artystów blisko powiązanych z królem, m.in.: A. Naruszewicz, I. Krasicki, S. Trembecki, F. Bohomolec, S. Konarski, I. Potocki. Król popierał również rozwój nowoczesnych manufaktur i w ogóle rozwój miast, założył wytwórnie fajansów, wyrobów marmurowych i broni. Z jego inicjatywy przebudowano Zamek Królewski, wzniesiono zespół pałacowy we wspomnianych już wyżej Łazienkach.
Największym sukcesem Stanisława Augusta Poniatowskiego i uwieńczeniem jego starań o zreformowanie Rzeczypospolitej było uchwalenie 3 maja 1791 roku, podczas Sejmu Wielkiego (in. Czteroletniego), który odbył się w latach 1788-1792, Konstytucji 3 maja. Król postąpił wtedy niemalże bezprawnie (a właściwe to całkowicie bezprawnie) i pozwolił na odbycie się głosowania, mimo że na sali obrad nie znajdowała się wymagana liczba posłów, tj. co najmniej połowa, a większość z obecnych była już wcześniej pozyskana lub przekupiona. Jednak konstytucja nie obowiązywała zbyt długo i po wkroczeniu wojsk rosyjski w polskie granice i przystąpienie króla, oczywiście w jak najlepszych intencjach i w celu zachowania jak największej ilości praw, do konfederacji targowickiej przestała obowiązywać, ba doprowadziła do II rozbioru, który został zatwierdzony pod przymusem wojsk rosyjskich.
W roku 1794, tj. w czasie powstania kościuszkowskiego, Stanisław August został odsunięty od władzy. W styczniu 1795, tj. po klęsce powstania został wywieziony do Grodna. Mimo nalegań rosyjskich abdykował dopiero 25 listopada 1795 roku, czyli miesiąc po III rozbiorze.
Stanisław August Poniatowski nigdy się nie ożenił. Zmarł bezpotomnie w 1798 roku w Petersburgu. W 1938 roku jego prochy przeniesiono z petersburskiej katedry św. Katarzyny do rodzinnego Wołczyna, aby w 1995 roku spoczęły one ostatecznie w warszawskiej katedrze św. Jana.
Można powiedzieć, że rozbiory Polski nie były skutkiem działań Stanisława Augusta, ale niezorganizowania szlachty i ustroju Rzeczypospolitej. Stanisław August był bardzo dobrym królem, jednak żył i został wybrany co najmniej 100 lat za późno.
Bibliografia
1. Tomasz Biber, Maciej Leszczyński „Poczet władców Polski” Wydawnictwo Podsiedlik-Raniowski i Spółka Poznań 1997
2. Multimedialna Encyklopedia MEP 1999
3. Józef Andrzej Gierowski „Historia Polski 1764~1864” Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1984
4. Michał Bobrzyński „Dzieje Polski w Zarysie” Państwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1986
