Urodzony: 19 marca 1542 r.
Zmarł: 3 czerwca 1605 r.
Żył: 63 lata
Ojciec: Stanisław
Matka: Anna Herburt
Rodzeństwo: Feliks, Anna Elżbieta, Zofia
Żony: Anna Ossolińska, Krystyna Radziwiłłówna, Gryzelda Batory, Barbara Tarnowska
Dzieci: Anna, Zofia, Tomasz
Młodość i nauka
Jan Sarius Zamoyski urodził się 19 marca 1542 r na zamku w Skokówce. W swej rodzinnej wsi przeżył tylko lata najmłodsze, potem wyjechał do Krasnegostawu, na nauki do szkoły katedralnej. Jako trzynastoletni chłopiec, za sprawą ojca wyruszył na 4 lata do Paryża, gdzie żądny wiedzy uczęszczał na wykłady do Sorbony i Kolegium Królewskiego. Później studiował także w Strasburgu i w Padwie, gdzie w 1561 r został reprezentantem Polaków we władzach uczelni. Przedmiotem jego zainteresowań było przede wszystkim prawo. 4 sierpnia 1563 r Zamoyski został rektorem uniwersytetu prawników w Padwie, w tym czasie wykazał się dużą ambicją, przedsiębiorczością i umiejętnością zjednywania sobie ludzi.
Dwór Królewski
Po powrocie z Włoch Zamoyski szybko znalazł się w Krakowie, na dworze królewskim jako sekretarz Zygmunta Augusta – redagował listy i pisma władcy, uczestniczył w obradach senatu, miał kontakty z posłami na sejm. W tym czasie załatwiał także wiele trudnych czy drażliwych spraw króla, jak usuwanie magnatów z dóbr królewskich, porządkowanie archiwum skarbu koronnego. Za sumienne wykonywanie swych obowiązków Zamoyski otrzymywał od króla kolejne majątki ziemskie.
W 1571 r sekretarz ożenił się ze szlachcianką Anną Ossolińską, jednak zmarła ona po roku małżeństwa, nie dając mężowi potomka.
Elekcja viritim
Po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta w lipcu 1572 r, który był ostatnim Jagiellonem, Jan Zamoyski przejęty sytuacją rozchwianej Rzeczypospolitej postanowił działać. Wspólnie ze szlachtą wysunął koncepcję elekcji viritim, czyli wyboru króla przez całą szlachtę. Pod naciskiem sejm przyjął zasady wolnej elekcji, a Zamoyski stał się przywódcą szlachty, a zarazem aktywnym politykiem wpływającym na losy narodu.
Po krótkim panowaniu Henryka Walezego królem został Stefan Batory, który uczynił Zamoyskiego podkanclerzym koronnym i swym doradcą, hojnie nagradzając jego pracowitość i poświęcenie.
Bliska współpraca z Batorym
Batory, jako król miał bardzo śmiałe plany, a Zamoyski pomagał mu w ich realizacji, robiąc błyskotliwą karierę u boku władcy. W 1577 r poślubił 17-letnią księżniczkę Krystynę z rodziny Radziwiłłów, a 1 marca 1578 r został kanclerzem wielkim koronnym. Wkrótce stał się potężnym magnatem, zmieniając swe poglądy polityczne w kierunku silnej władzy monarszej. Rozpoczął naukę sztuki wojennej, a od 1579 r uczestniczył w wojnie z Moskwą walcząc przeciwko carowi Iwanowi Groźnemu.
W kwietniu 1580 r Jan Zamoyski podpisał akt erekcyjny Zamościa, stając się w ten sposób założycielem „miasta idealnego” budowanego przez włoskiego architekta, a 9 lat później ze swych dóbr utworzył Ordynację Zamojską. 11 sierpnia 1581 r król mianował kanclerza hetmanem wielkim koronnym, który po zwycięskiej wojnie z Moskwą doprowadził do traktatu pokojowego zyskując Inflanty i ziemię połocką.
W r 1583 Zamoyski ożenił się z młodziutką, 14-letnią bratanicą króla – Gryzeldą Batorówną (Krystyna zmarła w 1580 r). Nowa żona dała hetmanowi dwie córki – Annę i Zofię, ale sama przy porodzie zmarła, a i córki szybko zmarły.
Niema zmora
W grudniu 1586 r umarł przedwcześnie Stefan Batory. Nowym królem miał zostać młody królewicz szwedzki Zygmunt Waza (popierany przez Zamoyskiego), jednak prawa do tronu polskiego rościł sobie popierany przez wrogów hetmana austriacki arcyksiążę Maksymilian Habsburg, który szturmem chcia zdobyć Kraków i koronę. Zamoyski odparł jednak jego wojska, a ostatecznie zwyciężył armię Maksymiliana 24 stycznia 1588 r pod Byczyną, a samego arcyksięcia wziął do niewoli.
Królem został Zygmunt III Waza, jednak jego stosunki z Zamoyskim nie układały się dobrze, znane jest powiedzenie hetmana „Jaką żeście nam niemą zmorę ze Szwecji przewieźli!”. Miał on nadzieję, iż Zygmunt będzie narzędziem w jego rękach – tak się jednak nie stało i czasy dominacji Zamoyskiego zakończyły się. Nadal jednak pozostawał dowódcą wojsk. Ruszył nad Dunaj, gdzie Księstwom naddunajskim narzucił zwierzchnictwo RP, a w 1595 r pod Cecorą odparł armię turecko-tatarską.
W 1592 r Zamoyski ożenił się po raz czwarty, z Barbarą Tarnowską, która przeżyła go o 5 lat dając mu syna – Tomasza (późniejszy wielki kanclerz koronny, II ordynat Ordynacji Zamojskiej). W latach 1601-02 hetman dowodził wyprawie przeciw Szwedom w Inflantach.
Schyłek Zamoyskiego
Pod koniec 1602 r Jan Zamoyski udając się do swej rezydencji w Zamościu, usunął się nieco ze sceny politycznej i publicznej. 3 czerwca 1605 r schorowany hetman zakończył życie. Jego prochy i płyta nagrobna znajdują się w kaplicy Zamoyskich w Katedrze Zamojskiej, ufundowanej jako Kolegiata przez tegoż założyciela miasta (patrz artykuł „Dzieje Zamościa”).
Człowiek ten to postać humanisty, wszechstronnie wykształconego, któremu nauka, kultura i religia były bliskie sercu. W 1595 r założył trzecią w Polsce wyższą uczelnię – Akademię Zamojską wraz z drukarnią i biblioteką. Jego czyny stawiają go na czele wybitnych osobowości w dziejach Polski.
