Gniezno położone jest na Nizinie Wielkopolskiej, na wysokości około 100 m n.p.m., pomiędzy trzema jeziorami. Jest to jedno z miast najsilniej związanych z dziejami Polski, pierwsza stolica, kolebka polskiej państwowości.
Pradzieje Gniezna
Najstarsze wykopaliska archeologiczne z obszaru dzisiejszego Gniezna dowodzą przebywania tu ludów koczowniczych już 8 tys. lat p.n.e., a na początku naszej ery w centrum obecnego miasta istniała stała osada. W VIII w na Górze Lecha powstał zespół osadniczy złożony z grodu – siedziby książęcej, podgrodzia – ośrodka kultu pogańskiego oraz osady otwartej zamieszkanej przez służbę dworską i rzemieślników.
Za panowania Mieszka I, w X w umocniono gród i otoczono wałami podgrodzie, wówczas istniało już kilka osad na obszarze dzisiejszego miasta. W dokumencie „Dagome iudex” Mieszka I (około 991 r) pojawiła się po raz pierwszy nazwa Gniezna.
Panowanie Bolesława Chrobrego
Pod koniec X w Gniezno stało się ośrodkiem władzy, a gród na Górze Lecha (zwanym też Górą Królewską) stał się bogatą siedzibą księcia i jego drużyny, zaś osada na Wzgórzu Panieńskim przejęła funkcje centrum handlowego. W 999 r w kościele gnieźnieńskim złożono ciało Św. Wojciecha, do grobu którego z pielgrzymką przybył cesarz niemiecki Otton III.
Podczas zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 r ustanowiono w Gnieźnie arcybiskupstwo na czele z bratem Św. Wojciecha – Radzimem Gaudentym. Podlegały mu trzy biskupstwa – we Wrocławiu, Krakowie i Kołobrzegu.
W 1018 r po pożarze odbudowano podgrodzie i wybudowano wspaniałą, romańską katedrę, w której w 1025 r koronował się Bolesław Chrobry na pierwszego króla Polski, a po jego śmierci (w tym samym roku) Mieszko II. Przy katedrze istniała szkoła, a Gniezno było już wówczas ważnym ośrodkiem kulturalnym.
Gniezno w XI-XIII w
Najazd Brzetysława I Czeskiego w 1038 r spowodował zniszczenie Gniezna, stąd w II połowie XI wieku Kazimierz Odnowiciel musiał przenieść ośrodek władzy doKrakowa. Nadal jednak było to miejsce koronacyjne. Król odbudował miasto, odnowiono także metropolię arcybiskupią, której odtąd podlegały biskupstwa w Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu i Plocku. W XII wieku, po podziale Polski przez Bolesława Krzywoustego Gniezno stało się siedzibą książęcą, bedącą obiektem sporów i walk pomiędzy książętami.
W XIII w przy kościele Św. Jana założono szpital, wybudowano nowy zamek książęcy, a miasto otoczono murami z trzema bramami: Tumską (Poznańską), Toruńską i Pyzdrską (Warszawską). W 1238 r Gniezno otrzymało prawa miejskie magdeburskie. Centrum miasta przeniosło się na Wzgórze Panieńskie, zaś Góra Lecha stała się rezydencją arcybiskupów i kapituły. Miasto było własnością królewską.
Wieki XIV-XIX
W 1331 roku miasto zostało zniszczone przez Krzyżaków, ale już w I połowie XIV wieku odbudowano katedrę w stylu gotyckim, Gniezno zaś stało się ważnym ośrodkiem handlu w Wielkopolsce, odbywały się tutaj trzy razy w roku duże jarmarki, rozwijała się też kultura. W 1406 r arcybiskupstwo i miasto otrzymały przywileje od Władysława Jagiełły. W XVI w Gniezno kilkakrotnie nawiedzały pożary, a w 1655 r miasto dodatkowo zniszczyli Szwedzi podczas swego najazdu na nasz kraj.
Powolna odbudowa miasta nastąpiła w XVIII wieku, a w 1769 r Gniezno zostało siedzibą województwa, a pierwszym wojewodą mianowano wybitnego polityka – Augusta Sułkowskiego.
Podczas rozbiorów Polski Gniezno dostało się pod panowanie Prus. W sierpniu 1794 r miasto zajęli powstańcy kościuszkowscy, zatrzymał się tutaj także generał Dąbrowski. Pod koniec XVIII wieku rozebrano bramy miejskie – Toruńską i Warszawską.
W 1806 r wojska napoleońskie wyzwoliły Gniezno spod władzy pruskiej, ale po upadku Napoleona miasto ponownie zajęli Prusacy i włączyli je do Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Duch narodowy jednak nie umarł, powstały liczne organizacje i związki polskie walczące o utrzymanie narodowej tożsamości.
W roku 1819 miasto strawił ogromny pożar, którego skutki były katastrofalne – spłonęła zabudowa rynku wraz z ratuszem i niemal całe stare miasto, jedynie katedra ocalała. W 1854 r w Gnieźnie założono pierwsze uliczne oświetlenie, a w 1872 r zbudowano dworzec kolejowy i otwarto pierwsze połączenia kolejowe z Poznaniem i Inowrocławiem, zaś w 1900 r powstała elektrownia miejska.
Gniezno w XX wieku
Wiek XX w Gnieźnie rozpoczął się falą strajków, nawet dzieci protestowały przeciwko nauczaniu religii w języku niemieckim. Pod koniec grudnia 1918 r powstańcy wielkopolscy wyzwolili Gniezno spod panowania pruskiego. W okresie międzywojennym znów często wybuchały strajki, w mieście panowało duże bezrobocie.
2 września 1939 r rozpoczęło się bombardowanie miasta przez Niemców – wybuchła II wojna światowa. 4 września powstała Straż Obywatelska z komendantem Mateuszem Zabłockim na czele, ale już 11 września hitlerowcy zajęli Gniezno. Poprzez całą okupację w latach 1939-45 Niemcy wysiedlali ludność i niszczyli polskość. Ucierpiała też katedra.
Po zakończeniu wojny, w uznaniu zasług Gniezna i jego roli w dziejach państwa polskiego, 26 maja 1947 r Rada Państwa odznaczyła Gniezno Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski.
Powoli rozpoczęto odbudowę tego historycznego miasta, które 3 czerwca 1979 r odwiedził papież Jan Paweł II podczas swej pielgrzymki do grobu Św. Wojciecha. 25 marca 1994 r wydany został Akt Kongregacji do Spraw Kultu Bożego i Sakramentów, nadający miastu oficjalny tytuł Miasta Świętego Wojciecha.