Zmagania Napoleona
W grudniu 1805 r. Napoleon ze swoją armią pokonał pod Austerlitz wojska austro-rosyjskie. Napoleon zawarł pokój z Austrią. Wówczas to zagrożone wojną Prusy rozpoczęły przygotowania wojenne. Pomocy Prusom udzieliła Rosja. W 1806 r. wybuchła kolejna wojna, wojna do której państwo pruskie ze względu na kryzys gospodarczy nie mogło się dobrze przygotować.
14 października 1806 r. doszło do dwóch bitew pod Jeną i Auerstadt, w których armia pruska właściwie przestała istnieć, została rozbita. Wojska napoleońskie wkroczyły do Berlina. Napoleon utworzył Związek Reński tych państw niemieckich, które były z nim sprzymierzone, czy też były zmuszone do tego by być po jego stronie. Napoleon zamierzał zakończyć wojnę z Prusami, nie zamierzał wcale iść dalej. Natomiast aby uzyskać jak najkorzystniejsze warunki pokoju z Prusami postanowił wykorzystać kartę polską.
Napoleon a sprawa Polski
Celem Napoleona nie było powołanie żadnego państwa polskiego. Niemniej jednak Napoleon wezwał generała Jana Henryka Dąbrowskiego i polecił mu wydać odezwę do Polaków, odezwę która miała sprawić, że Polacy chwycą za broń.
Napoleon mówił, że od postawy Polaków na terenie zaborów zależą dalsze posunięcia francuskie. Powiedział wówczas, że zobaczy, czy Polacy godni są być narodem.
Do Berlina Napoleon wezwał także już podeszłego w latach Tadeusza Kościuszkę, bohatera insurekcji, ale Kościuszko przewidział, że celem Napoleona jest jedynie wykorzystanie Polaków. Dlatego Kościuszko odmówił poparcia Napoleonowi.
Ściślej mówiąc Tadeusz Kościuszko postawił warunki Napoleonowi, których ten nie był w stanie spełnić. Po pierwsze Kościuszko w zamian za poparcie, za nakłonienie Polaków do powstania, zażądał od Napoleona przywrócenia Polski w granicach przedrozbiorowych, po drugie zażądał stworzenia takiego ustroju w odrodzonej Polsce, który byłby podobny do ustroju angielskiego, po trzecie zażądał, aby chłopi bezrolni otrzymali ziemie.
Żadnego z tych warunków Napoleon spełnić nie chciał – pierwszego – ponieważ nie zależało mu na utworzeniu w Europie takiego państwa jakim była Rzeczpospolita, poza tym groziło to wojną z Rosją, do której Napoleon nie był jeszcze przygotowany.
Drugiego warunku nie mógł spełnić ponieważ był Francuzem i ustrój francuski był sprzeczny z ustrojem panującym w Anglii.
Trzeciego warunku także Napoleon nie mógł spełnić, ponieważ ten warunek był bardziej uzależniony od panów polskich, aniżeli od Napoleona. Kościuszko postawił warunki nie do spełnienia i w ten sposób odmówił poparcia.
Armia Napoleona wkraczająca na tereny zaboru pruskiego była owacyjnie witana przez Polaków, z rezerwą odnosili się do niej jedynie przedstawiciele najbogatszego ziemiaństwa, arystokracji. Pokój jaki Napoleon zawarł z Austrią został bardzo szybko zerwany. Dąbrowski ogłosił zgodnie z wolą Napoleona pobór do wojska. Jeden chłop miał być wcielony do armii z tzw. 10 dymów czyli jeden z dziesięciu domostw. Ta odezwa Dąbrowskiego w wyniku zagrożenia nową wojną bardzo Napoleonowi odpowiadała.
Zalążki państwowości
W styczniu 1807 r. Napoleon powołał w Warszawie Komisję Rządzącą, komisję która miała stać się zaczątkiem rządu. Składała się ona z 7 osób. Prezydencję Komisji Rządzącej objął marszałek sejmu Stanisław Małachowski.
Powstało 5 ministerstw, którymi kierować miało 5 dyrektorów. Było to ministerstwo spraw wewnętrznych, ministerstwo sprawiedliwości, ministerstwo skarbu, ministerstwo policji i ministerstwo wojska. Tym ostatnim ministerstwem kierować miał Józef Poniatowski.
Wiosną 1807 r., a właściwie już w lutym powołanych zostało pod broń 30 tys. ludzi. Chrztem bojowym dla oddziałów polskich była bitwa z wojskiem pruskim już w lutym. Kilka miesięcy trwało oblężenie Gdańska. Natomiast armia napoleońska pod Friedlandem w czerwcu 1807 r. zadała klęskę armii rosyjskiej. Ta klęska sprawiła, że car Aleksander I poprosił o pokój.
Car Aleksander I i Napoleon uzgodnili nowy podział sił w Europie. 7 lipca 1807 r. podpisany został traktat pokojowy w Tylży. Układ ten był układem o charakterze zaczepnym, wiązał się z wojną z Anglią, obie strony zobowiązywały się do udzielenia sobie pomocy w razie jakiegokolwiek konfliktu z państwem europejskim. Do tego sojuszu miała być wciągnięta Austria, która miała wypowiedzieć wojnę Anglii i odwołać swego ambasadora.
Układ miał charakter tajny. W tym układzie z Tylży podjęto także sprawę polską.
Księstwo Warszawskie – nie Polskie
Cesarz godził się na utworzenie z ziem zabranym Prusom Księstwa Warszawskiego – pomiędzy Wartą a Niemnem. Ale Napoleon był gotów oddać ten teren Rosji, w zamian za całkowitą likwidację państwa pruskiego. Jest to kolejne potwierdzenie, że Napoleon posługiwał się kartą polską, ale wcale nie zależało mu na jakimkolwiek państwie polskim. Co więcej, można powiedzieć, że zostało ustalone iż w nazwie nowego państwa nie pojawi się słowo: polskie.
Przy Prusach pozostała znaczna część Pomorza, Gdańsk natomiast utrzymał statut wolnego miasta, w którym stacjonowała francuska załoga. Realizacja w taki sposób idei państwa polskiego spotkała się z dużym rozczarowaniem ze strony polskiej.
Było to dla wielu niezrozumiałe, tym bardziej, że żołnierze napoleońscy w Księstwie Warszawskim zachowywali się jak na terytorium wroga. Była to okupacja francuska.
Koła rządzące kierowały do Napoleona prośby dotyczące ustroju Księstwa Warszawskiego chciały, by Napoleon przywrócił ustrój, który zakładała Konstytucja 3 Maja. Stronnictwa radykalne chciały dalszych reform, dalej idących. Natomiast Napoleon nie liczył się w ogóle ze stanowiskiem strony polskiej. Przedstawiciele Komisji Rządzącej zostali wezwani do Drezna gdzie została im właściwie podyktowana konstytucja.
Ustrój Księstwa Warszawskiego
22 lipca 1807r. Napoleon dokument podpisał, a przedstawicielom strony polskiej został wręczony dnia następnego, kiedy Napoleon już Drezno opuścił. Ustrój Księstwa Warszawskiego wzorowany był na ustroju francuskim. Konstytucja znosiła różnice stanowe, powołany został nowy rząd. Prawa wyborcze otrzymywali przedstawiciele szlachty, mieszczaństwa oraz niektórych zawodów. Izba poselska miała się składać ze stu osób, z czego 60 wybieranych na sejmikach szlacheckich, a 40 przez zgromadzenia gminne czyli miejskie.
Na czele Księstwa stał król saski, który miał prawo inicjatywy ustawodawczej, posiadał pełnię władzy wykonawczej, powoływał i mianował ministrów, ministrowie byli całkowicie zależni od niego. Wszyscy ministrowie razem tworzyli Radę Stanu, która oprócz władzy wykonawczej miała także pełnie władzy sądowniczej. To Rada Stanu przygotowywała projekty ustaw. Sejm miał uchwalać ustawy, dyskutować nad nimi, miał zbierać się co 2 lata na dwa tygodnie. Sejm był sejmem dwuizbowym.
W senacie zasiadali biskupi, wojewodowie i kasztelanowie dożywotnio mianowani przez króla. Wszelkie urzędy były zarezerwowane dla mieszkańców Księstwa. Dokumenty, wszelkie akta urzędowe miały być spisywane w języku polskim. Księstwo nie posiadało pełnej samodzielności, szczególnie w dwóch dziedzinach. Nie mogło prowadzić samodzielnie polityki zagranicznej, która była domeną króla saskiego, a ten jako należący do Związku Reńskiego był całkowicie podporządkowany Napoleonowi. Podobnie wyglądała sytuacja z wojskiem. Król saski był zwierzchnikiem wojska.
Księstwo Warszawskie liczyło 104 tys. km2., zamieszkane było przez niecałe 3 mln ludzi. Podzielono je na sześć departamentów: warszawski, kaliski, bydgoski, płocki, poznański i łomżyński. Później te departamenty dzielono na powiaty.
Napoleon przekazał polskie majątki ziemskie kilku swoim generałom, co umniejszyło dochody Księstwa o blisko 20%. Następnie Napoleon zgłosił pretensje do wierzytelności pruskich, które były ulokowane na hipotekach dóbr znajdujących się w Księstwie Warszawskim, sumy te przejął Napoleon jako zdobycz wojenną. Księstwo Warszawskie stało się dłużnikiem Napoleona. Musiało spłacić to, co znajdowało się na hipotece, a były to długi na sumę 46 mln franków. Napoleon zmniejszył ten dług do 21 mln i Księstwo miało go spłacić w ciągu 4 lat. Ponieważ rokowania w tej sprawie toczyły się w Bayonne /dzisiaj kraj Basków – Francja/ dlatego mówi się o bajońskich sumach.
Przez cały czas swego istnienia Księstwo zależne było finansowo od Francji. Jednym ze sposobów w jaki Księstwo wypłacało się Napoleonowi ze swoich długów było dostarczanie mięsa armatniego dla armii francuskiej. Trzy najlepsze pułki Księstwa znalazły się w Hiszpanii, gdzie walczyły po stronie francuskiej, by podporządkować Hiszpanię Francji. W Księstwie została zniesiona niewola chłopów. Chłop mógł opuścić teraz swoją ziemię, ale mógł być z niej także usunięty przez pana. Opuszczając ziemię chłop musiał oddać swojemu panu jego własność, czyli zabudowania, żywy inwentarz, wszelkie narzędzia pracy i musiał zasiać pole.
Dziedzic stawał się właścicielem osady chłopskiej. Ten zapis konstytucji dawał chłopu wybór taki, że mógł odejść ze wsi z gołymi rękami pozbawiony wszystkiego lub też przyjąć warunki które mu podyktował pan i godzić się na wszystko. Jesienią 1807 r. powstał rząd Księstwa. Prezesem Rady Ministrów został Stanisław Potocki.
Ministrem sprawiedliwości został Feliks Łubieński, natomiast ministrem wojny został książę Józef Poniatowski. W 1809 r. po raz pierwszy zebrał się sejm Księstwa, który uchwalił wszelkie przedłożenia podatkowe, uchwalił także zapisy związane z prawem karnym Księstwa.
Wojna z Austrią
Bezpośrednio po tej sesji sejmu doszło do wojny z Austrią. Ponieważ Napoleon w tym czasie walczył w Hiszpanii, Austria postanowiła wykorzystać sytuację i zaatakować Księstwo. Przeciwko Księstwu zostały skierowane oddziały na czele których stanął książę Ferdynand. 19 kwietnia 1809 r. doszło do bitwy pod Raszynem. Bitwa trwała 6 godzin i wojska polskie wycofały się do Warszawy, a Warszawa bez walki została poddana Austriakom. Natomiast armia polska widząc, że w otwartym polu nie jest w stanie walczyć z armią austriacką postanowiła zaatakować Austrię w Galicji.
Bez walki oddziały księcia Józefa zajęły Lublin, Zamość i Sandomierz. Po 6 tygodniach, widząc co się dzieje w Galicji, wojska austriackie wycofały się z Warszawy. Musiały teraz ratować posiadłości austriackie na terenie Galicji. O ostatecznym sukcesie strony polskiej zadecydowało zwycięstwo Napoleona pod Wagram. Wówczas to wojska Księstwa Warszawskiego zajęły Kraków. Po kilku miesiącach rokowań Francja i Austria zawarły pokój, a tereny Księstwa w wyniku tego pokoju zostały poszerzone o cztery departamenty: krakowski, lubelski, radomski i siedlecki.
Od 1809 r. Księstwo obejmowało teren liczący 142 tys. km kw., liczyło prawie 4,5 mln mieszkańców. Powiększony został skład senatu, zwiększono liczbę izby poselskiej, podwojono liczbę rekruta, jakie Księstwo miało dostarczać dla armii napoleońskiej. Przynależność do senatu została wprowadzona na wzór Francji, z każdego departamentu pochodził jeden biskup i jeden wojewoda i kasztelan miasta. Początkowo w 1807 r. senat liczył 18 osób, po przyłączeniu części Galicji liczył 30 osób.
