Janusz Falkowski*
Chcąc w pełni docenić i zrozumieć wartości, jakie niesie ze sobą współczesna sztuka użytkowa, należy cofnąć się do początków powstania pierwszych dzieł, projektów i wizualizacji kształtujących ówczesne gusta Polaków. To dzięki nim zostały sformułowane tradycje kulturowe, style i normy identyfikujące się z historią Polski. Przykładem tego są założone w 1913 roku Warsztaty Krakowskie, które sięgając po oryginalne materiały, metody produkcji oraz proste narzędzia techniczne, jak np. krosno czy kunszt tkacki, za główny cel obrały podniesienie artystycznej jakości sztuki użytkowej. Jednym z ich współzałożycieli był profesor ASP w Warszawie, Wojciech Jastrzębski, polski artysta plastyk, twórca obrazów, plakatów, witraży nawiązujących do stylu secesyjnego, a także projektant mebli oraz wzorów neonów. Do jego najwybitniejszych osiągnięć należą koncepcje wnętrz gmachu Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz wystrój dwóch transatlantyków M/S Piłsudski i M/S Batory, a także zarys awersu 5-złotowej monety obiegowej z wizerunkiem rybaka.Sztuka użytkowa, wzornictwo, dla ponad 76% firm odgrywa kluczową rolę w ich rozwoju, a także stanowi zaraz, po jakości i cenie, jeden z najistotniejszych czynników wpływających na sprzedaż towaru – jak wynika z raportu Ministerstwa Gospodarki dotyczącego zastosowania wzornictwa przemysłowego w polskich przedsiębiorstwach. Design to dla jednych niepotrzebny banał podwyższający cenę, dla innych sztuka kształtująca otaczającą nas przestrzeń. Jak ją oceniamy, zależy tylko od nas, jednak niezaprzeczalnie, stanowi jeden z najważniejszych elementów formułujących dzisiejszy rynek popytu i podaży. A jak było kiedyś i dzięki komu zawdzięczamy rozwój rzemiosła artystycznego w Polsce?
źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe
Warsztaty, pomimo ogromnego sukcesu (189 wyróżnień) odniesionego podczas Międzynarodowej Wystawy Sztuk Dekoracyjnych i Nowoczesnego Przemysłu w Paryżu w 1925 roku, zakończyły swoją działalność rok później. Jednakże nie zniechęciło to dotychczasowych twórców do zaprzestania dalszych prób propagowania kunsztu związanego ze sztuką użytkową. W październiku 1926 roku do życia została powołana Spółdzielnia Artystów Plastyków „Ład”. Nazwa spółdzielni stanowiła zarazem jej program artystyczny: Ład, bo to tylko trzy litery, bo to znaczy, że ma być ładnie i ma być w tym ład – porządek. Jak czytamy w statucie: głównym założeniem organizacji było projektowanie i wytwarzanie mebli, tkanin, ceramiki i innych przedmiotów wyposażenia wnętrz mieszkalnych, które w swej formie, surowcu i wykonaniu dążą do doskonałości. Pierwszym prezesem Rady Nadzorczej stowarzyszenia był propagator sztuki, legionista i tytularny generał brygady Wojska Polskiego Kazimierz Dąbrowa – Młodzianowski. Oprócz sprawowania funkcji przewodniczącego był także twórcą projektów estetyzujących kilimy oraz autorem wzoru szabli bojowej oficerów piechoty, obowiązującej przez całe dwudziestolecie międzywojenne. Pierwszy egzemplarz rapiera jego pomysłu, datowany jest na 27 czerwca 1926 roku, należał do generała Władysława Sikorskiego.
„Ład” w głównej mierze realizował zlecenia wystroju wnętrz, projekty mebli, sprzętu, a także tkanin obiciowych. W wyniku wojny niestety większość dokumentacji oraz dotychczasowego dorobku uległo zniszczeniu. Projektanci „Ładu” pomimo podobnych poglądów na wzornictwo przemysłowe, posiadali jednak zupełnie odmienne temperamenty oraz technikę tworzenia. Dzięki czemu prace poszczególnych artystów były z jednej strony różnorodne, a z drugiej charakteryzowały się pewnymi cechami wspólnymi, jak np. meble – surowe, masywne i proste, a przy tym eleganckie i awangardowe o płynnych konturach, niejednokrotnie nawiązujące do tradycji polskich. W 1950 roku spółdzielnię podporządkowano nowo utworzonej nadrzędnej instytucji – Centrali Przemysłu Ludowego i Artystycznego – Cepelii.
Wzornictwo w najszerszym znaczeniu to całokształt działalności prowadzącej do określenia tych cech wyrobów przemysłowych, które odpowiadają rozwojowi kulturalnemu społeczeństwa i warunkom użytkowania wyrobów, uwzględniając przy tym możliwości ekonomiczne i postęp techniczny – mawiała Wanda Telakowska, jedna z kluczowych postaci, bez której design XX oraz XXI wieku, miałoby zupełnie odmienny kształt, wyraz i charakter. Telakowska była współinicjatorką Biura Nadzoru Estetyki Produkcji, które w 1950 roku przerodziło się w Instytut Wzornictwa Przemysłowego – jedną z pierwszych placówek tego typu w powojennej Europie.
Współcześnie oprócz walorów wizualnych i estetycznych, sztuka użytkowa odgrywa istotną rolę w kształtowaniu kultury materialnej społeczeństwa. Każdy przedmiot codziennego użytku, poczynając od krzesła, kończąc na rozwiązaniach komunikacji miejskiej, można uznać za „małe dzieło sztuki”. Dzięki czemu sztuka użytkowa jest jedną z najpopularniejszych, najłatwiej dostępnych i najbardziej demokratycznych dziedzin twórczości, która nie tylko kształtuje gusta świadomych odbiorców, ale także niejednokrotnie stanowi rozwiązania problemów społecznych i indywidualnych. Dzisiejszy obraz sztuki użytkowej jest odbiciem historii, tradycji oraz doświadczeń minionych pokoleń, które stały się podwaliną i siłą kształtującą współczesne oblicze polskiego designu, niestety niezauważalnego na terenie własnego kraju, a powszechnie docenianego, osiągającego sukcesy i nagradzanego na rynkach zagranicznych.
* Autor artykułu jest pomysłodawcą projektu iPowązki. Wszystkie postacie wymienione w artykule zostały pochowane na Starych Powązkach w Warszawie. Dzięki Interaktywnemu Przewodnikowi po Cmentarzu Powązkowskim będziemy mogli je odwiedzić samodzielnie planując trasę na www.ipowazki.pl.
Artykuł nadesłany przez: Biuro Prasowe Projektu iPowązki
