Gnieźnieńska archikatedra Wniebowzięcia NMP i Św. Wojciecha stanowi pomnik kultury polskiej o wielkiej wartości historycznej i artystycznej. Była ona miejscem koronacji pięciu pierwszych królów Polski, a do 1992 r arcybiskupom gnieźnieńskim przysługiwał tytuł prymasa Polski.
Historia katedry
Prawdopodobnie już w IX wieku (około 100 lat przed przyjęciem Chrztu przez Mieszka I) na Wzgórzu Lecha powstała najstarsza świątynia chrześcijańska (w miejscu kultu pogańskiego), której relikty odkryto w podziemiach obecnej katedry. Około 970 r na miejscu tej świątyni Mieszko I wybudował drugi kościół, w którym złożono zwłoki jego żony – Dąbrówki, po czym wybudowano kolejny kościół w miejscu starego i w 999 r złożono tu ciało Św. Wojciecha. W roku 1000 kościół podniesiono do godności archikatedry, która kilkakrotnie była niszczona bądź to przez pożary, bądź podczas najazdów wrogów.
W połowie XIV wieku z inicjatywy arcybiskupa Jarosława Bogorii Skotnickiego rozpoczęto budowę nowej, gotyckiej katedry, której korpus otoczono wieńcem kaplic. Wieże powstały później – południowa w 1415 r, a północna w 1528 roku. W XVII wieku część kaplic przebudowano w stylu barokowym, w 1662 roku powstał barokowy ołtarz główny. W 1806 roku Francuzi zamienili katedrę na magazyny wojskowe, zaś w 1942 r hitlerowcy utworzyli tu salę koncertową niszcząc oryginalne wyposażenie. W 1945 roku natomiast pożar w znacznej mierze strawił świątynię, do czego przyczyniły się wojska radzieckie.
Katedra dzisiaj
Po wojnie świątynia została odbudowana w stylu gotyckim. Całkowita jej długość to około 85 m, a wysokość nawy głównej to 22 metry. W fasadzie zachodniej wznoszą się dwie potężne wieże górujące nad miastem. Najstarszą częścią budowli jest prezbiterium z relikwiami Św. Wojciecha i zrekonstruowanym dawnym jego grobowcem.
Nawę główną i prezbiterium otacza 14 kaplic kryjących nagrobki arcybiskupów. Przy wieży północnej znajduje się wejście do podziemi katedry, gdzie eksponowane są fragmenty dawnych świątyń i kamienne grobowce. Przy wieży południowej natomiast znajduje się dawne wejście główne do katedry, gdzie widoczne są słynne Drzwi Gnieźnieńskie z 1180 r zwane niegdyś Klejnotem Królestwa. Jest to jeden z najcenniejszych zabytków romańskiej plastyki w Europie. Drzwi składają się z dwóch skrzydeł odlanych z brązu, z kołatkami w kształcie lwich głów, a w 18 kwaterach przedstawione są sceny z życia Św. Wojciecha.
