Nowożytność

Wpływ gospodarki towarowo-pieniężnej w XVI wieku na przemiany społeczne

W XVI wieku nastąpił wyraźny rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej. Za początek przekształcania systemu gospodarczego coraz częściej przypisuje się schyłek XII wieku. To właśnie wtedy w Europie Zachodniej świadczenia na rzecz feudała stopniowo przybierały postać formy pieniężnej — renta czynszowa. Funkcjonowanie tego rodzaju gospodarki polegało na produkcji przedmiotów, które w dalszym etapie były przeznaczane do wymiany handlowej. Podstawowym środkiem płatności stał się pieniądz. W wyniku poważnych modyfikacji na gruncie gospodarczym zmianie uległa struktura społeczna.

W Europie Zachodniej od końca XV wieku zaczęło kształtować się zjawisko tzw. akumulacji pierwotnej, czyli procesu polegającego na skupieniu środków produkcji i kapitału. Wynikiem tego w szesnastowiecznej Europie było formowanie się rynku pracy najemnej. Coraz częściej dochodziło do wykluczania chłopów z uprawianej przez nich ziemi. Zmuszało ich to do szukania nowych osób, które w zamian za siłę roboczą byłyby w stanie zapewnić im utrzymanie. Niewątpliwie akumulacja pierwotna przyczyniła się do rozwoju wczesnokapitalistycznej gospodarki oraz zmiany stylu życia klasy feudalnej.

Nowy model gospodarczy wymusił w wielu gałęziach przemysłu dodatkowe ulepszenia, które poprawiłyby, a przede wszystkim przyspieszyły produkcję potencjalnych przedmiotów. Jednym z takich udoskonaleń były młyny wodne. W XVI wieku możemy zaobserwować znaczny rozwój w tej konkretnej gałęzi przemysłu. Powoli wprowadzano do użytku tzw. koła nasiębierne w miejsce podsiębiernych. Koło nasiębierne nie potrzebowało już tak dużego strumienia wody do napędzenia, aniżeli wcześniejsza wersja. Dzięki temu młyny wodne mogły powstawać nawet przy niewielkich miasteczkach. Wykorzystywano je do napędu maszyn oraz poruszania miechów, przez co produkcja znacznie się zwiększyła, a produkty stawały się dostępniejsze dla coraz to większej grupy ludzi.

W połowie XVI wieku spotykamy się już ze stopniowym odejściem od warsztatów rzemieślniczych na rzecz manufaktury. Apogeum tego zjawiska przypada na wiek XVIII, natomiast w XVI i XVII, manufaktura nie odegrała szczególnej roli. Błędem byłoby nie wspomnieć o początkach tego zjawiska, które wymusiła gospodarka towarowo-pieniężna. Bez wahania można powiedzieć, iż zaczęły się wtedy kształtować pierwsze przedsiębiorstwa typowo kapitalistyczne. Wraz z rozwojem manufaktury, dochodzi do nieludzkiego wyzysku klasy robotniczej, dzięki czemu organizacja produkcji była znacznie sprawniejsza, a pracodawca mógł bez problemu kontrolować wszystkich swoich pracowników — w przeciwieństwie do systemu nakładczego. Przez wspomniany wyżej wyzysk doszło do zaburzeń i strajków m.in. w Erfurcie (1509) oraz Kolonii (1513).

Wzrost liczby pracowników, przyczynił się do zwiększenia eksportu. Rzeczy, które wcześniej były dostępne wyłącznie dla elity społecznej, stawały się coraz bardziej powszechne dla ludzi uboższych. Nastąpił znaczny wzrost produktów wykonanych ze skóry, co doprowadziło do zwiększenia komfortu i jakości życia. Względna poprawa komfortu stanowiła implikację związaną z niesanitarnymi warunkami pracy. Znalezienie w tym przypadku taniej siły roboczej było nie lada wyzwaniem, więc postanowiono zmusić najmniej uprzywilejowane grupy społeczne, które miały pracować w systemie manufakturowym. Należeli do nich więźniowie oraz chłopi pańszczyźniani.

Wiek XVI jest złotym wiekiem dla ówczesnych kupców. Szczególne znaczenie odgrywały rynki portowe jak np. Gdańsk. Stopa życiowa kupców mieszkających w miastach tranzytowych była niewspółmierna z innymi mieszkańcami. Wraz ze wzrostem demograficznym nastąpiło większe zapotrzebowanie na różnego rodzaju artykuły spożywcze, a w związku z tym pewne sektory gospodarcze wymagały poprawy. Od 1581 roku zaczęły kształtować się tzw. kompanie, których głównym zadaniem była monopolizacja handlu. Do największych zaliczały się np. Kompania Lewantyńska, Kompania Afrykańska, czy też Kompania Moskiewska. Kluczową rolę w szesnastowiecznej Europie odgrywa oczywiście Polska, która nosiła miano ”spichlerza Europy”, ponieważ eksport polskiego zboża w porównaniu do innych państw był znacznie większy. Śmiało można powiedzieć, iż w XVI wieku Gdańsk miał monopol na handel zbożem — mniej więcej do końca XVII. Stale zwiększane obroty w handlu spowodowały utworzenie tzw. domów kupiecko-bankowych. Zazwyczaj należały do jednej rodziny i były dziedziczone. Do największych rodzin zaliczamy m.in. rodzinę Fuggerów, których gałąź była nawet w Polsce, Welserów oraz Gossembrotów. W okresie intensywnej wymiany handlowej nastąpiło zapotrzebowanie na metale szlachetne.

Podsumowując, należy zaznaczyć, iż rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej był przełomowym momentem dla ludzi żyjących w XVI wieku. Pańszczyzna odrobkowa powoli zanikała na rzecz renty czynszowej. Dzięki tej zmianie wielu chłopów mogło sprzedawać swoje nadwyżki w plonach, co prowadziło do znacznego poprawienia ich statusu materialnego. Przyczyniła się również do powstania wielu nowych zawodów oraz instytucji, m.in. giełd oraz banków w formie spółek akcyjnych. Nastąpiła również poprawa środków produkcji, choć były to dopiero zalążki, ale bez wątpienia ułatwiły wymianę handlową. Na koniec przytoczę słowa francuskiego historyka Marca Blocha, iż ,,to właśnie kryzys dochodów senioralnych kończy średniowiecze i otwiera czasy nowożytne”.

Daty i wydarzenia
1513– Wystąpienia w Kolonii, które zapoczątkowały największe antyfeudalne powstanie w Niemczech w latach 1524-1526.
1581– Powstanie pierwszej kompanii tzw. Lewantyńskiej

Pojęcia
gospodarka towarowo-pieniężna– Termin ekonomiczny polegający na produkcji oraz wymianie towarów, gdzie głównym środkiem płatniczym jest pieniądz.
akumulacja pierwotna– Proces oddzielenia wytwórcy od środków wytarzania. Podstawową cechą tego zjawiska jest tworzenie się rynków najemnych.
manufaktura– Zakłady produkcyjne oparte na podziale pracy, o znacznie lepszej organizacji niż warsztaty rzemieślnicze.
system nakładczy– Organizacja produkcji, polegająca na wykonywaniu przedmiotów w domu, przy użyciu surowców dostarczonych przez np. właścicieli warsztatów.
domy kupiecko- bankowe– Przedsiębiorstwa kapitalistyczne, zajmujące się handlem, udzielaniem kredytów, oraz produkcją.
kompanie– Towarzystwa handlowe zajmujące się monopolizacją handlu głównie z dalekimi krajami.

Bibliografia:
– Zbigniew Wójcik, Historia Powszechna wiek XVI-XVII, Warszawa, 2005
– Jan Rutkowski, Historia gospodarcza Polski do 1864r, t. I, Poznań, 1947

Korekta – Julia Marcinowska

Back to top button