1 września 1939 roku III Rzesza, na mocy paktu Ribbentrop –
Mołotow, zawartego w sierpniu 1939, a przewidującego podział Polski pomiędzy
agresorów na linii rzek Narew, Wisła i San, atakuje Polskę na lądzie, morzu i w
powietrzu. Kolejna wojna światowa staje się faktem.
3 września Francja i Wielka Brytania, realizując układy sojusznicze z Polską,
wypowiadają wojnę Niemcom, nie podejmując wszakże działań zbrojnych. Mimo
zaciętego oporu przeważające siły niemieckie posuwają się szybko naprzód,
rozbijając polskie oddziały. 6 września dowództwo wydaje rozkaz wycofania wojsk
za linię Wisły i Sanu, zaś dwa dni później Niemcy docierają do Warszawy.
17 września 1939 do Niemiec dołącza Związek Sowiecki, ignorując istniejące do
tej pory umowy zawarte z Polską: „Jeśli w Polsce nie ma już rządu, to nie ma
również żadnego paktu o nieagresji” – słyszy w Moskwie polski ambasador Wacław
Grzybowski.
Po agresji sowieckiej padają kolejne punkty oporu: Oksywie (19 września),
Warszawa (28 września), Modlin (29 września), Hel (2 października). Ostatni
regularny oddział Wojska Polskiego gen. Franciszka Kleeberga kapituluje pod
Kockiem 5 października 1939 roku.
Rozpoczyna się okupacja, przekraczająca swym okrucieństwem wszystko, czego
Polacy doświadczyli w minionych wiekach pruskiej i rosyjskiej niewoli. Na mocy
traktatu podpisanego 28 września obaj okupanci dzielą się polskim terytorium
niemal równo po połowie. 12 października Niemcy tworzą „Generalne Gubernatorstwo
dla zajętych obszarów polskich”, zajmujące 98 tys. km2 i składające się z
czterech dystryktów: krakowskiego, radomskiego, lubelskiego i warszawskiego.
Sowieci wcielają zagarnięte tereny do Ukraińskiej i Białoruskiej Republik
Sowieckich. Wileńszczyznę otrzymuje Litwa, skrawek Karpat – Słowacja.
Obaj okupanci realizują politykę eksterminacji polskich elit. Od pierwszych dni
mnożą się precyzyjnie zaplanowane deportacje, wysiedlenia, różnego rodzaju
prześladowania i szykany administracyjne oraz egzekucje. Na porządku dziennym
jest rekwizycja mienia. Pojawiają się dramatyczne trudności aprowizacyjne, które
zagrażają biologicznej egzystencji narodu. Za najmniejsze przewinienia grozi
kara śmierci, więzienie lub obóz koncentracyjny. Pierwszy obóz – Stutthof –
powstaje już w 1939, następne to: Auschwitz-Birkenau (1940), Majdanek (1941),
Płaszów (1944) i inne.
Załamuje się dotychczasowy porządek społeczny i moralny. W szkołach zakazane
jest nauczanie według polskich programów, a na terenie zajętym przez Niemców
ogranicza się naukę do minimum. Sowieci starają się zachowywać pozory,
pozostawiając początkowo język polski jako wykładowy – istnieje za to
nieprawdopodobna indoktrynacja komunistyczna. Szerzy się donosicielstwo.
Na terenach zajętych przez Niemców szczególnie prześladowani są Żydzi. Okupant
umieszcza ich w gettach: pierwsze utworzono w październiku 1939 w Piotrkowie
Trybunalskim, następne w Łodzi w 1940, w październiku tego samego roku – w
Warszawie. Od grudnia 1941 Niemcy mordują Żydów w obozach masowej zagłady w
Chełmnie, Sobiborze, Bełżcu, Treblince, Auschwitz-Birkenau.
Na terenach Rzeczypospolitej zajętych przez Związek Sowiecki agresor prowadzi
politykę antagonizowania zamieszkujących je narodowości, umiejętnie prowokując
konflikty pomiędzy Ukraińcami, Żydami i Białorusinami a Polakami, traktowanymi
jako wrogi ideologicznie element.
