Pierwszy gród stojący na miejscu obecnego zamku powstał prawdopodobnie już w IX w. Przypuszcza się, iż został on zniszczony w trakcie najazdu tatarskiego na początku XIII w. Wkrótce jednak, za panowania księcia Bolesława V Wstydliwego odbudowano osadę i drewniano-ziemny gród obronny. W tym okresie powstała kamienna baszta, zwana „stołpem” górująca nad okolicą i dająca schronienie mieszkańcom osady w razie niebezpieczeństwa.
Historia zamku
W I połowie XIV w król Kazimierz Wielki na miejscu grodu postawił murowaną, gotycką warownię. Zamek przechodził zmienne koleje losu, raz będąc niezdobytą twierdzą, raz popadając w ruinę. Przełomowy był rok 1825, kiedy kamień z sypiącego się muru zabił przypadkowego przechodnia, w związku z czym postanowiono rozebrać obiekt. Szczęśliwie zabytkiem zainteresował się hrabia Edward Raczyński, który pod pretekstem urządzenia w zamku szkoły górniczej odbudował go w latach 1833-34, wg projektu włoskiego architekta F.M. Lanciego. Obniżono wówczas okrągłą wieżę, powiększono okna i dobudowano arkadowy mur. W okresie międzywojennym zrodziły się plany pełnej odbudowy zamku i utworzenia w nim muzeum. Doszły one do skutku dopiero po II wojnie światowej, w latach 1952-56.
Wygląd zamku
Zamek w Będzinie można określić jako perełkę polskiej architektury obronnej, choć nie jest on znacznych rozmiarów. Pierwotnie wjazd na zamek odbywał się istniejącą do dzisiaj drogą od strony północnej. Trakt ten prowadził do wieży bramnej, zachowanej jedynie w partiach dolnych. Za nią stał „zamek dolny”, a w miejscu obecnego wejścia istniała brama do „zamku górnego”, chronionego przez dwa pierścienie murów wewnętrznych.
Na zamkowym dziedzińcu widoczna jest po lewej stronie XIII-wieczna baszta obronna, najstarszy zachowany okoliczny obiekt, a po prawej budynek mieszkalny z basztą kwadratową. Do dzisiaj zachowały się chodniki dla obrońców na murach czy gotycki otwór w baszcie okrągłej. Ze szczytu tej baszty podziwiać można rozległy i malowniczy widok.
Muzeum Zagłębia w zamku
W odrestaurowanym budynku mieszkalnym i baszcie kwadratowej od lat 50-tych XX wieku mieści się muzeum. Znajduje się tu stała ekspozycja broni i uzbrojenia, głównie europejskiego, od X po XX wiek. Wśród eksponatów zobaczyć można np.: tutaj odnaleziony wczesnośredniowieczny miecz Boleradza, hełmy z XIII w, zbroję płytową z XVI w, kolczugi, karabiny, strzelby, kusze czy lance ułańskie i kosy. Na klatce schodowej znajdują się m.in.: halabardy, hakownice lontowe, muszkiety, a także broń chłopska – cep bojowy i topory oraz kule armatnie.
