Próby ustanowienia orderów w Rzeczpospolitej
W Rzeczpospolitej Obojga Narodów nie było elitarnych królewskich bractw rycerskich, ani świeckich zakonów służących jako narzędzie polityki monarchy. Założenia ustrojowe kraju, w którym każdy szlachcic miał być równy, nie dopuszczały do utworzenia stowarzyszeń orderowych.
Szlachta polska niechętnie odnosiła się do wszelkich przejawów wyróżniania kogoś ze swojej braci. Źle odbierano tytuły szlacheckie, oprócz dziedzicznych tytułów kniaziowskich rozpowszechnionych na Litwie i Rusi.
Zmiany nastąpiły dopiero w XVIII wieku, gdy arystokracja polska zaczęła interesować się modą zagraniczną. Nie oznacza to jednak, że wcześniej nie próbowano naginać przyjętej tradycji. Polscy magnaci od wieków, bowiem z chęcią przyjmowali tytuły ofiarowywane im przez obcych monarchów. Wielkim poważaniem cieszyli się orderowi noszący odznaczenia papieskie. Również królowie byli posiadaczami świeckich odznaczeń wielkich monarchii europejskich. W XVI wieku narodziła się tradycja prywatnych medalionów królewskich, które władcy z dynastii Jagiellonów rozdawali swoim zaufanym współpracownikom jako prezenty, ale nigdy jako odznaczenia honorowe.
Order Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny i Order rodowy Sobieskich- Janina
Pierwszym polskim władcą, który postanowił ufundować order był Władysław IV Waza.
Powziął on myśl o ustanowieniu Zakonu Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny.
W 1633r. zaraz po wstąpieniu na tron król chciał stworzyć silne stronnictwo magnackie, wspierające jego politykę w Sejmie, do czego potrzebny mu był odpowiedni pretekst w postaci świeckiego zakonu. Wspaniałe poselstwo do Rzymu Jerzego Ossolińskiego otrzymało w 1634r. przyzwolenie papieskie na zatwierdzenie statutu stowarzyszenia.
Król gotów był wręczyć pierwsze ordery podczas swoich uroczystości ślubnych z Cecylią Renatą w Warszawie 14 września 1637r. Niestety ogłoszenie aktu utworzenia bractwa rycerskiego wywołało ostry atak polityczny na osobę króla. Opozycję w znacznej mierze stanowiła magnateria, która obawiała się o swoje wpływy. Drukowano pisma, pamflety. Ostatecznie sprawę załatwił Sejm, który kategorycznie zabronił królowi na przyszłość podejmowania tego tematu.
Decyzje Sejmu z 1638r. przekreśliły próby utworzenia polskiego orderu na wiele lat.
Próby idei orderowej podjął się jeszcze Jan III Sobieski, ale bez rezultatu. Order Janina stał się tym samym kolejnym niespełnionym marzeniem tego monarchy.
Geneza Orderu Orła Białego
Pierwszy polski order zawdzięcza swoje powstanie wojnie północnej 1700-1721 i walce króla Augusta II Mocnego z opozycją szlachecką w kraju.
Gdy na ziemie polskie nie zaangażowane bezpośrednio w wojnę ze Szwecją wkroczyły wojska Karola XII, król August II stracił poparcie znacznej części szlachty. Wybuchła wojna domowa, której skutkiem była detronizacja Sasa w Rzeczpospolitej.
Tracący na znaczeniu Wettin przewidujący swój upadek w Polsce, postanowił zawiązać sojusz z carem Piotrem I. 1 listopada 1705r. na zamku w Tykocinie król wręczył zebranym gościom medale pamiątkowe z dewizą \”Pro Fide Rege et Lege\” (Za Wiarę, Króla i Prawo). Prezent ten będący gestem podziękowania dla tych, którzy wiernie pozostali przy królu stał się pierwowzorem pierwszego i najwyższego polskiego odznaczenia – Orderu Orła Białego.
Order Orła Białego w czasach saskich
Zwycięski August II w 1709 r. zamienił dotychczas konspiracyjny medal w odznaczenie honorowe. Nie chcąc drażnić szlachty nie dokonał jednak nigdy oficjalnego zatwierdzenia orderu. Jedynie ustanowił go jako klejnot prestiżowy – prywatny order monarchy i domu saskiego.
Zaprojektowano kształt odznaczenia. Na krzyżu ośmioramiennym z promieniami, czerwono emaliowanym, z kończeniami i brylantami umieszczono białego orła. Rewers odznaki ozdobił monogram AR (Augustus Rex). Na gwieździe orderowej noszonej na lewej piersi widniała dewiza: \”Pro Fide Rege et Lege\” (król jako Wielki Mistrz Orderu używał dewizy: \”Pro Fide Grege et Lege\” – \”Za Wiarę, Trzodę i Prawo). Krzyż zawieszony był na białej wstędze z czerwonymi brzegami, którą później zmieniono na błękitną. Przepasała ona kawalera orderu z lewego ramienia na prawy bok.
Order ten szybko zdobył uznanie na dworach zagranicznych, miał, bowiem piękny i kosztowny klejnot i atrakcyjny symbol. Wśród szlachty polskiej nie było jednak większego zainteresowania tym odznaczeniem.
W czasach Augusta III propaganda królewska zmieniła patrzenie na order i zainteresowała go polską magnaterią. Aby przypodobać się polskiej szlachcie król wystąpił nawet z orderem podczas swojej koronacji w Krakowie w 1734r. Urobiona na tę okoliczność legenda miała sugerować, że już praojciec narodu polskiego Lech miał w zwyczaju nosić symbol orła i rozdawać jego wizerunki swoim wojom. Król Przemysł II miał z kolei stworzyć oddział przybocznych rycerzy, najdzielniejszych mężów, którzy nosili na piersi znak orła białego. Wszystko to miał oddziaływać na mentalność ówczesnej szlachty przywiązanej do tradycji.
Pomimo tych zabiegów i tak niewielu arystokratów pokusiło się o to wyróżnienie. Doszło nawet do tego, ze minister Bruehl odpowiedzialny za reprezentowanie interesów króla w Rzeczpospolitej rozdawał klejnoty orderowe za darmo, każdemu, kto obejmował wysokie stanowisko państwowe. Zwyczajem Augusta III było wręczać to odznaczenie, co roku w dniu swoich imienin 2 lub 3 sierpnia. Okazja ta była dobrym pretekstem dla szlachty do obficie zakrapianego ucztowania.
Odznaczonymi przez Augusta II i Augusta III byli między innymi:
-wielki kanclerz litewski Karol Radziwiłł
-ataman kozacki Jan Mazepa
-feldmarszałek Nikita Repnin
-hetman wielki litewski Michał Wiśniowiecki
-hetman wielki litewski Michał Kazimierz Ogiński
-książe elektor saski Fryderyk Chrystian
-król duński Fryderyk IV
-car Piotr I
-caryca Katarzyna I
-caryca Elżbieta
-car Piotr III
-śpiewak cyrkowy, faworyt carycy Elżbiety Cyryl Rozumowski
Order Orła Białego w czasach stanisławowskich
Pozycję orderu ustalił dopiero na dobre Stanisław August Poniatowski. Również on podczas uroczystości koronacyjnych miał na sobie Order Orła Białego zawieszony na wspaniałym łańcuchu Wielkiego Mistrza Orderu, przyozdobionym wizerunkami Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus, orłami królewskimi i monogramami MARIA. Wprowadzono wówczas drobne zmiany w kształcie krzyża usuwając z niego drogocenne kamienie i monogram AR.
W 1770r. król wprowadził obowiązkowy rejestr kawalerów do ksiąg kanclerskich, co wiązało się również z otrzymaniem stosownego patentu. Nie zdecydował się jednak na statuty orderowe i podobnie jak w czasach saskich przyznawanie odznaczenia odbywało się w drodze zwyczajowej.
W czasach Stanisława Augusta wzorując się na Orderze Św. Stanisława przyjęto również ceremonialną oprawę świąt bractwa związanych z przyjmowaniem nowych orderowych. Na miejsce tych uroczystości wyznaczono kościół Najświętszej Marii Panny w Warszawie.
Odznaczonymi przez Stanisława Augusta byli między innymi:
-prymas Michał Poniatowski
-ambasador rosyjski Mikołaj Repnin
-książe Adam Kazimierz Czartoryski
-konfederat targowicki Franciszek Ksawery Branicki
-konfederat targowicki Stanisław Szczęsny Potocki
-książe Adam Poniński
-biskup Ignacy Krasicki
-marszałek Stanisław Nałęcz-Małachowski
-ksiaże Józef Poniatowski
-Hugo Kołłątaj
-Tomasz Wawrzecki
Losy Orderu w dobie zaborów
Upadek państwa polskiego oznaczał koniec Orderu Orła Białego. Pomimo iż zakazano w państwach zaborczych noszenia się z tym odznaczeniem znajdowali się śmiałkowie, którzy czasami nosili go pośród innych wyróżnień. Utworzenie w 1807r. Księstwa Warszawskiego dało pretekst do przywrócenia orderu, który miał być najwyższym honorem w państwie otrzymanym z rąk władcy. Przysługiwał on najważniejszym osobom w państwie i sprzymierzeńcom królewskim.
Również carowie Rosji w 1815r., gdy utworzono Królestwo Polskie nie zdecydowali się na zmiany w polskich orderach i przyjęli Order Orła Białego jako najwyższe odznaczenie królewskie. Zarówno car Aleksander I jak i Mikołaj I nosili go podczas ważnych uroczystości państwowych i wizyt w Warszawie. Po upadku powstania listopadowego w 1832r. decyzją imperatora order ten został włączony do systemu odznaczeń rosyjskich. Zajmował tam dość wysokie, bo trzecie miejsce. Zmieniono wówczas jego wygląd, gdyż krzyż umieszczono na dwugłowym orle. Wprowadzono też niespotykaną do tej pory wersję wojskową z mieczami.
W dobie Księstwa Warszawskiego odznaczonymi byli między innymi:
-cesarz Napoleon I
-arcybiskup Ignacy Raczyński
-Aleksander Potocki
-Stanisław Breza
-Ignacy Sobolewski
-Józef Wybicki
W Królestwie Kongresowym i w Imperium Rosyjskim odznaczonymi byli:
-gen. Jan Henryk Dąbrowski
-gen. Józef Zajączek
-książe Antoni Radziwiłł
-książe Adam Jerzy Czartoryski
-Stanisław Staszic
-gen. Maurycy Hauke
-feldmarszałek Iwan Dybicz
-Stanisław Kierbedź
-Kazimierz Badeni
Order Orła Białego w II Rzeczpospolitej
Upadek caratu w Rosji w 1917r. spowodował koniec historii Orderu Orła Białego jako odznaczenia monarszego. Sejm Ustawodawczy odrodzonej Rzeczpospolitej Polskiej postanowił dnia 4 lutego 1921r. o przywróceniu orderu jako najwyższego odznaczenia państwowego, nadawanego osobom, które istotnie i wybitnie przyczyniły się do odzyskania lub utrwalania niepodległości i zjednoczenia Polski albo działań na rzecz jej rozkwitu. Oznaka otrzymała nowy kształt. Powiększono krzyż, który od tej pory symbolizował barwy narodowe. Na awersie przywrócono orła białego. Pozłacany rewers miał monogram RP. Zmieniono również dewizę na bardziej republikańską: \”Za Ojczyznę i Naród\”. Zreformowano statut odznaczenia tak, aby odpowiadało ono ideom nowego państwa polskiego. Wprowadzono instytucję Kapituły Orderu, która miała stać na straży dobrego imienia tego odznaczenia.
Pierwszym Wielkim Mistrzem Orderu został marszałek Józef Piłsudski jako Naczelnik Państwa. Po nim funkcję tą pełnili kolejni Prezydenci RP.
Odznaczonymi w II Rzeczpospolitej byli między innymi:
-gen. Józef Haller
-Antoni Osuchowski
-prof. Oswald Balzer
-prymas Edmund Dalbor
-Wincenty Witos
-Władysław Grabski
-marszałek Edward Śmigły-Rydz
-król Włoch Wiktor Emanuel III
-papież Pius XI
Order Orła Białego i rząd emigracyjny
Po zakończeniu II wojny światowej władze komunistyczne w Polsce nie zdecydowały się na reaktywowanie odznaczenia. Order przetrwał jako najwyższe odznaczenie nadawane przez rząd emigracyjny w Londynie. Pozycja władz emigracyjnych nie uznawanych na arenie międzynarodowej sprawiła jednak, że Order Orła Białego w czasach powojennych trudno byłoby uznać za odznaczenie państwowe. Pojawił się też problem \”opozycyjnego\” odznaczenia ustanowionego przez frakcję Juliusza Nowiny-Sokolnickiego, który po śmierci prezydenta Zaleskiego samozwańczo uważał się do 1990r. za prezydenta RP.
Odznaczonymi przez rząd emigracyjny byli między innymi:
-gen. Władysław Sikorski
-prezydent Meksyku Manuel Camacho
-arcybiskup Carlo Chiarlo
Order Orła Białego w III Rzeczpospolitej
Decyzją Sejmu III RP z dnia 16 października 1992r. ustanowiono po raz kolejny Order Orła Białego jako najwyższe odznaczenie państwowe. Przyjęto wówczas, iż będzie on przyznawany za znamienite zasługi zarówno cywilne, jak i wojskowe, położone w czasie wojny lub pokoju, dla chwały i pożytku Rzeczpospolitej Polskiej. Przywrócono również wzór orderu zgodny z obowiązującym przed wojną.
Pierwsze wręczenie orderu w III Rzeczpospolitej miało miejsce w 1993r.
W chwili obecnej na straży honoru Orderu stoi Kapituła Orderu Orła Białego. Jej członkowie są powoływani przez Prezydenta RP na pięć lat spośród osób, które zostały odznaczone tym Orderem.
Kapitułę tworzą: Wielki Mistrz Orderu i pięciu członków Kapituły. Zgodnie z ustawą o orderach i odznaczeniach Prezydent RP, z tytułu wyboru na ten urząd, staje się Kawalerem Orderu Orła Białego, Wielkim Mistrzem Orderu i przewodniczy Kapitule. Kapituła wybiera ze swego grona Kanclerza Orderu i Sekretarza Kapituły.
Orderem Orła Białego w czasach współczesnych zostali wyróżnieni między innymi:
-papież Jan Paweł II
-Jacek Kuroń
-Mira Zimińska-Sygietyńska
-Aleksander Gieysztor
-prezydent Węgier Arpad Goncz
-prezydent Czech Vaclav Havel
-królowa Anglii Elżbieta II
-Karol Modzelewski
-kanclerz Niemiec Helmut Kol.