Malborski zamek to jeden z najsławniejszych obiektów tego typu w Polsce. Od roku 1274 stał się nową siedzibą warowną Zakonu Krzyżackiego po Zantyrze. Twierdzę tę nazwano od imienia Maryi „Marienburg”, a polska nazwa to właśnie Malbork.
Kształt zamku
Zamek krzyżacki miał swój określony typ. Jeśli znajdował się w nim cały konwent, a tak było w przypadku Malborka, to istniał zamek właściwy, zbudowany w kwadrat i podzamcze za murami i bramą obronną ze stajniami, folwarkiem z browarem, młynem i słodownią. W zamku była kaplica, refektarz i kapitularz, a ponadto mieszkanie komtura. Na parterze były zbrojownie, spiżarnie, mieszkania służby, a poniżej piwnice. W nich prawdopodobnie przetrzymywano więźniów, dopiero później wzniesiono osobną wieżę – Ciemnicę. Miejsce straceń znajdowało się w jednej z fos, zaś w pd-zach rogu Zamku Wysokiego mieściła się izdebka będąca miejscem tortur, nazwana później „Męczennicą”.
Dzisiejszy wygląd zewnętrzny i wewnętrzny Zamku Wysokiego nie daje wyobrażenia o tym, jak on wyglądał w XIII wieku. Podzamcze uległo całkowitej przebudowie, gdy do Malborka przeniósł się wielki mistrz, kościół w XIV wieku został podwyższony, zewnętrzne mury uległy przebudowie w XIX wieku, a wnętrza były wielokrotnie nieumiejętnie rekonstruowane.
Wiek XIV w zamku malborskim
W roku 1309 w malborskim zamku osiadł wielki mistrz krzyżacki wraz z dostojnikami. Zrobiło się więc ciasno. Częś południową dawnego Zamku Wysokiego przebudowano, kaplicę zamkową w 1344 roku powiększono i dobudowano wieżę, a w skrzydle pólnocnym rozszerzono kapitularz. Całe podzamcze zostało zamienione na Zamek Średni. Dawny folwark krzyżacki przeniesiono na północ, gdzie powstał obszerny Zamek Niski ze stajniami i spichrzami.
W połowie wieku stanęła podwójna brama wiodąca do mostu na Nogacie, uyjęta w dwie okrągłe baszty i strażnicę na pólnocy zwaną „Maślankową”, a za czasów polskich „Modrą”. W latach 1382-93 na Średnim Zamku zbudowano pałac dla wielkiego mistrza. W efekcie tych prac powstała forteca, której widok do dnia dzisiejszego zapiera dech w piersi.
Oblężenie zamku
Po zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem (1410 r) Jagiełło ruszył na Malbork, by zająć tę krzyżacką warownię. Tu jednak opór stawił mu dostojnik Zakonu – Henryk von Plauen. Mimo polsko-litewsko-ruskiego oblężenia zamek w Malborku nie został zdobyty, jednak mury ucierpiały, a miasto zostało spalone, prócz kościoła farnego i Ratusza.
Po wojnie Krzyżacy prowadzili prace remontowe na zamku.
Wojna trzynastoletnia
W połowie XV wieku do Malborka ściągały załogi krzyżackie z całego kraju. Walki o zamek rozpoczęły się 15 marca 1454 r. Były one jednak nieudolne i pierwsze, 6-ciomiesięczne oblężenie Malborka nie przyniosło sukcesu. Od jesieni 1455 roku wojna zamieniła się w działania lokalne z powodu braku finansów obu stron. Krzyżacy zostali zmuszeni do sprzedaży niektórych zamków. Tak Malbork, za sprawą Gdańszczan dostał się w ręce króla Polski, który zamieszkał tam do września 1457 r, myśląc, że odniósł zwycięstwo. Ale Krzyżacy walczyli nadal, chwytając się nawet zdrady. Podczas kilkuletnich walk zamek znacznie ucierpiał, ale Polacy utrzymali Malbork.
Od 1466 roku Malbork znalazł się w granicach Prus Królewskich. Zamek malborski nie był siedzibą wojewody, ale zachował swój wyjątkowy charakter jako twierdza i jedna z rezydencji królewskich, gdzie królowie mieli apartamenty mieszkalne. Starostami zamku byli dowódcy wojskowi i panowie polscy, którzy mieli zapisane w nim sumy, np.: Jan Kościelecki, Paweł Jasieński, Zbigniew Tęczyńki czy Ambroży Pampowski. Ten ostatni został w 1508 roku mianowany przez Zygmunta Starego starostą generalnym pruskim, a rok później najwyższym sędzią w Prusach. W ten sposób zamek malborski stał się siedzibą namiestnika królewskiego, nową polską stolicą kraju.
W XIV wieku królowie polscy przyjeżdżając do Prus zawsze rezydowali w Malborku, np.: Zygmunt I w 1526 r., a w 1552 r. Zygmunt August. Najdłużej mieszkał tu Batory w latach 1577-78, a w roku 1593 na zamku przebywał Zygmunt III wraz z żoną.
Wojny szwedzkie
W I połowie XVII wieku rozpoczęła się wojna polsko-szwedzka, której przyczyną była rywalizacja o panowanie na Bałtyku i żyznych obszarach rolniczych. 17 lipca 1626 r. król szwedzki stanął pod murami Malborka. Nad ranem miasto w sposób zdradziecki otworzyło bramy Szwedom, po czym obrona zamku też nie wytrzymała i Szwedzi zajęli Malbork.
Polska odzyskała Malbork w 1635 roku, na mocy rozejmu. 26 maja 1644 roku przy strzelaniu na wiwat przypadkiem spaliły się dachy na Zamku Wysokim, odtąd zaczął się upadek, jeszcze w 1675 r. część pomieszczeń nie została zadaszona, a sklepienia niektórych sal zawaliły się. Powodem było pewne niedbalstwo, a także kolejne walki ze Szwedami.
Wieki XVIII i XIX w zamku malborskim
W 1772 roku Malbork przeszedł w ręce pruskie. 27 września król pruski zażądał hołdu z Prus Królewskich, który odbył się w malborskim refektarzu. Zamek niewiele zyskał na rządach pruskich, stał się koszarami, a znaczna część została wyburzona.
22 stycznia 1807 r. Malbork został zajęty przez wojska Napoleona. On sam nocował w zamku 25 kwietnia 1807 r. Na Zamku Średnim powstał szpital dla rannych Francuzów. Po wojnach napoleońskich zamek pozostał w rękach pruskich. W II połowie XIX w prowadzono odbudowę warowni, gdzie powstały pierwsze muzea.
Wojny światowe
I wojna światowa toczyła się z dala od Malborka, ale pod koniec II wojny, w 1945 roku na Malbork uderzyły siły radzieckie. Bezcelowa obrona zamku przez Niemców spowodowała ogromne straty. Zniszczono dachy, co oznaczało zawalanie się sklepień, a wysadzanie mostów spowodowało pękanie fundamentów, ponadto zburzono kościół.
Współczesny zamek
Obecnie malborska warownia jest niewątpliwie centralnym punktem miasta. W roku 1945 objęły go polskie władze wojskowe i przekazały Muzeum Wojska. Jego dyrektor w tymże roku zarządził zabezpieczenie murów i odbudowę dachów. W ten sposób uratowano zamek przed ruiną. Z czasem przekazano twierdzę instytucjom społecznym, nadal trwała odbudowa zamku. W 1960 roku powstało Muzeum Zamkowe. Obecnie to miejsce rok rocznie odwiedza wielu turystów z Polski i zagranicy. Jest to jedna z największych, a przy tym nacenniejszych budowli obronnych w Europie. W roku 1997 zamek malborski wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.