W malowniczym paśmie wzgórz wapiennych Jury Krakowsko-Częstochowskiej, przy drodze wiodącej z Warszawy do Katowic, usytuowane jest miasto Częstochowa. W jego zachodniej części wznosi się górujący nad miastem kompleks zabudowań sakralnych, otoczony wałami zwany Jasną Górą. Jest to wyjątkowy ośrodek kultu Maryjnego, znany w całym kraju, obiekt niezliczonych pielgrzymek z Polski i zagranicy.
Pochodzenie nazwy Jasna Góra
Początkowo nazwę kojarzono z białymi, bezdrzewnymi szczytami wapiennymi. Po raz pierwszy
określenie Jasna Góra (Clarus Mons) pojawiło się w dokumencie z 1388 roku. Nazwę tę nadali wzgórzu Paulini – zakonnicy przybyli z Węgier, gdzie ich macierzysty klasztor Św. Wawrzyńca określano jako: In Claro Monte Budensi (na Jasnej Górze w Budzie).
Zakon Paulinów
Zakon Paulinów powstał w połowie XIII wieku, a jego założycielem był błogosławiony Euzebiusz. Za patriarchę obrał św. Pawla z Egiptu żyjącego na przełomie III i IV wieku i tak powstał Zakon Św. Pawła, Pierwszego Pustelnika, zwany Zakonem Paulinów. Największy rozkwit tego zgrupowania nastąpił na Węgrzech i w byłej Jugosławii, ale też w innych krajach. Kres istnienia Zakon przyszedł w wieku XIX, kiedy z 206 klasztorów Paulinów pozostały tylko 2 – na Jasnej Górze i w Krakowie na Skałce.
Obecnie ten Zakon ponownie się rozwija, a jedną z placówek jest w USA tzw. Amerykańska Częstochowa w Doylestown. Siedzibą najwyższego przełożonego – Generała Zakonu jest Jasna Góra.
Fundacja klasztoru Paulinów na Jasnej Górze
Założenie klastoru Paulinów na Jasnej Górze związane jest z Ludwikiem Andegaweńskim, królem węgierskim i polskim (1370-1382) i jego krewnym – księciem Władysławem Opolczykiem. Na ich życzenie (prawdopodobnie w celu wzmocnienia w Polsce pozycji króla węgierskiego) w czerwcu 1382 roku do Częstochowy przybyła grupa kilkunastu Paulinów obejmując w posiadanie wzgórze jasnogórskie wraz z drewnianym kościółkiem pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Uroczystej fundacji dokonał książę Władysław Opolczyk w dniu 9 sierpnia 1382 roku.
Nie zapewniała ona jednak utrzymania większej liczby zakonników, stąd król Polski Władysław Jagiełło (1386-1434) „imieniem własnym i swej ukochanej małżonki – Jadwigi” dokonał 24 lutego 1393 roku nowej fundacji z udziałem najwyższych dostojników państwa polskiego.
Obraz na Jasnej Górze
Najcenniejszym skarbem i tajemnicą Jasnej Góry jet Obraz Matki Bożej, zwanej Jasnogórską albo Częstochowską. To właśnie On w szczególny sposób przyciąga pielgrzymów ze wszystkich stron świata, którzy w modlitwie ofiarowują Matce Bozej swe tajemnice, prośby, zmartwienia i pragnienia…
Z jednej strony historia Obrazu Jasnogórskiego otoczona jest legendą, tajemnicą, tradycją ustną, z drugiej zaś strony badacze i historycy sztuki pragną dojść prawdziwego rodowodu tego dzieła. I tak wg legendy Obraz namalował Św. Łukasz Ewangelista na drewnie pochodzącym ze stołu Najświętszej Rodziny. Później został On przewieziony z Jerozolimy do Konstantynopola i złożony w świątyni, skąd książę ruski Lew urzeczony Jego pięknością, po usilnych prośbach otrzymał bezcenną relikwię od cesarza Konstantyna i przewiózł ją na Ruś. Tutaj Obraz zasłynął cudami, a kiedy Ludwik Węgierski prowadził na Rusi walki, Obraz ukryto w bełskim zamku. Odnalazł Go tam nowy zarządca Rusi – Władysław Opolczyk, który przewiózł dzieło do Opola.
Z samym przewozem też związana jest legenda, która mówi, jakoby konie nie chciały ruszyć z miejsca dotąd, póki Opolczyk nie złożył ślubowania, iż w miejscu złożenia Obrazu wybuduje kościół na chwałę Boga i Błogosławionej Maryi Panny i Wszystkich Świętych oraz ufunduje klasztor dla Paulinów. Tak oto Święty Obraz znalazł się w Częstochowie, gdzie zasłynął licznymi cudami i łaskami.
Z kolei badania źródeł historycznych podają, iż Cudowny Obraz Matki Bożej przybył na Jasną Górę 31 sierpnia 1384 roku, podarowany Paulinom przez Władysława Opolczyka (choć dla ciągłości jubileuszu przyjmuje się, że Obraz przybył na Jasną Górę w 1382 roku wraz z Paulinami). Już wówczas dzieło otoczone było wielowiekowym kultem, tradycją cudownych łask zdziałanych za Jego przyczyną, stąd szybko stał się nieocenioym skarbem tutejszego sanktuarium.
Ogromną sławę i kult Obrazu potwierdzał historyk Jan Długosz (1415-1480), urodzony nieopodal Częstochowy, często pielgrzymujący na Jasną Górę.
Napad na Jasną Górę
Z biegiem czasu Jasna Góra, dzięki słynnemu Obrazowi, stała się skarbem niezwykle cennych wotów, co zwabiło rabusiów. 14 kwietnia 1430 roku dokonano napadu na klasztor, podczas którego zamordowano kilku zakonników i obrabowano ozdoby i wota, a nade wszystko mieczem przebito twarz Madonny. Kroniki głoszą, iż „niemal wszyscy, którzy się tym czynem świętokradzkim pokalali, w ciągu tegoż samego roku zginęli pod mieczem morderczym”.
Restauracja Obrazu
Zniszczony Obraz przewieziono do Krakowa, by tam dokonać Jego naprawy. Początkowo średniowieczni konserwatorzy usiłowali pokryć farbami temperowymi malowidło, jednak ich wysiłki nie przyniosły rezultatu (dziś wiadomo dlaczego, gdyż dzieło wykonane było techniką woskową – enkaustyką). Postanowiono więc na oryginalnej desce namalować możliwie najwierniejszą która po dziś dzień stanowi Wizerunek Matki Bożej Jasnogórskiej.
Konserwator Wojciech Kurpik, na podstawie badań i rentgenogramu stwierdził, iż krakowska renowacja nie zmieniła zbytnio Obrazu, oraz, że warstwa polichromii przedstawiająca Madonnę z Dzeciątkiem jest oryginalna i pochodzi sprzed 1430 roku. Badania ukazały także uszkodzenia Obrazu wykonane ostrym narzędziem podczas napadu. Natomiast ślady po gwoździach, którymi mocowano skradzione wota wskazują na długotrwały kult Obrazu jeszcze przed 1430 rokiem.
Jasnogórska twierdza
W 1434 r, na polecenie Władysława Jagiełły, odnowiony i ozdobiony Obraz (złote i srebrne kosztowności zachowały się do dziś) przeniesiono w uroczystej pielgrzymce – procesji z Krakowa na Jasną Górę. Sanktuarium w ten sposób stało się jeszcze bardziej znane, a Paulini odtąd otoczeni zostali opieką królów z dynastii Jagiellonów. Wzrost ruchu pątniczego na Jasną Górę sprawił, że w II połowie XV wieku rozpoczęto budowę wielkiego kościoła o trzech obszernych nawach. Ponadto ze względu na kolejną napaść dokonaną w 1466 r przez cudzoziemców, planowano zabezpieczyć klasztor. Dopiero jednak za panowania króla Zygmunta III Wazy wykonano plany forteczne i prowizorycznie je zrealizowano, a właściwą budowę poprowadził król Wadysław IV (1632-48). W ten sposób jasnogórskie sanktuarium stało się jednocześnie fortecą.
Obrona Jasnej Góry
Najbardziej dramatyczne chwile klasztor jasnogórski przeżył podczas „potopu szwedzkiego”. 21 lipca 1655 roku wojska Karola X Gustawa pod dowództwem generała Wittenberga przekroczyły granice Polski, chcąc opanować kraj będący wówczas pod panowaniem Jana Kazimierza. Armia szwedzka szybko zajęła niemal całe państwo, a król schronił się na Śląsku. Wydawało się, że Polska utraci swą niepodległość, jednak 8 listopada 1655 roku Szwedzi chcąc zająć Jasną Górę, natrafili na opór. 18 listopada obca armia ponownie stanęła pod murami Jasnej Góry i rozpoczęła akcję bojową. Ostrzeliwanie fortecy nastąpiło z trzech stron – od północy, od południa i zachodu. Twierdza broniła się dzielnie. Ostatni, zmasowany atak szwedzki przeprowadzony w dniu Bożego Narodzenia również nie przyniósł oczekiwanego skutku. W nocy 26 grudnia wrogie wojska opuściły Jasną Górę.
Podczas tego oblężenia armia szwedzka poniosła znaczne straty w ludziach i broni, z kolei na Jasnej Górze bardziej ucierpiały budynki i majątki klasztorne, natomiast ludzi zginęło niewielu. Obroną Jasnej Góry kierował Ojciec Augustyn (Klemens) Kordecki, od 1650 roku przeor klasztoru, urodzony w 1603 r. Nie walczył on o pieniądze, gdyż wydał je na zaopatrzenie fortecy i jej załogi, nie walczył o Cudowny Obraz, który wcześniej wywieziono w okolice Opola. Walczył, by uchronić święte miejsce jasnogórskiego sanktuarium przed sponiewieraniem, którego chcieli dokonać Szwedzi – innowiercy.
Biorąc pod uwagę cały „potop szwedzki”, znaczenie militarne obrony Jasnej Góry było niewielkie, natomiast olbrzymi wpływ miało to wydarzenie pod względem moralnym. Zwycięstwo obrońców przypisano wstawiennictwu i opiece Matki Najświętszej.
Dalsze losy Jasnej Góry
W roku 1656 król Jan Kazimierz w uroczystym ślubowaniu obrał Maryję jako Patronkę swoją i państwa wprowadzając tytuł Matki Bożej Królowej Polski. Rok później przybył na Jasną Górę, pomagając w odbudowie twierdzy. Odtąd miejsce to stało się symbolem wolności narodowej i religijnej. Dnia 8 września 1717 roku na Jasnej Górze odbyła się koronacja Cudownego Obrazu – wydarzenie niespotykane i bardzo uroczyście przeprowadzone, które zgromadziło tutaj liczne pielgrzymki i odbiło się echem w całym kraju.
W XVII i XVIII w twierdza jasnogórska była systematycznie rozbudowywana i fortyfikowana. Do dzisiaj zachował się tzw. arsenał – zbrojownia wybudowana w 1680 r, gdzie przetrzymywano broń.
Rozbiory
W roku 1795, kiedy Polska została podzielona między trzech zaborców, przestało istnieć państwo polskie, nie zginął jednak duch narodu, a jednym z ośrodków moralnego i patriotycznego wzrostu była Jasna Góra. Również militarnie twierdza ta broniła się wytrwale, jednak 8 kwietnia 1813 r wojska moskiewskie zajęły ją. Car Aleksander I nakazał zburzyć forteczne mury, które powstały na nowo za zgodą cara Mikołaja I (wydaną w 1843 roku) i stoją do dzisiaj.
Duchowa stolica narodu
W czasie niewoli sanktuarium częstochowskie pełniło szczególną rolę, było miejscem licznych pielgrzymek i modlitw, które zaborcom nieraz kojarzyły się z akcjami konspiracyjnymi. O Jasnej Górze pisali twórcy polscy XIX i XX wieku, wzniecając idee wolnościowe. Praca tutejszych zakonników była ciężka, część Paulinów wywieziono nawet na Sybir.
W 1864 r car Aleksander II zlikwidował ukazem większość klasztorów, oszczędził jednak jasnogórski, choć nie obyło się bez reorganizacji i cięć majątkowych. Dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1918 r klasztor rozpoczął „żyć normalnym życiem”.
22 maja nastąpiła ponowna uroczysta koronacja Wizerunku Matki Bożej. Papież Pius X ofiarował wówczas korony Pani Jasnogórskiej (jako, że w 1909 r skradziono wcześniejsze korony papieża Klemensa XI) zdobiące Obraz do dnia obecnego.
Ponadto 3 maja 1966 z okazji Tysiąclecia Chrześcijaństwa Prymas Polski – Ksiądz Kardynał Stefan Wyszyński wraz z ówczesnym Metropolitą Krakowskim – Księdzem Arcybiskupem Karolem Wojtyłą ozdobił Obraz koronami milenijnymi.
Wojny światowe
Podczas I wojny światowej szczęśliwie sanktuarium nie ucierpiało, natomiast wraz z wybuchem II wojny nastał cięki okres. Częstochowa znalazła się w granicach tzw. Generalnego Gubernatorstwa, a wojska niemieckie stacjonowały tu aż do stycznia 1945 roku. Mimo, iż zakazano zbiorowych pielgrzymek, modlitwy nie ustały, a dodatkowo na Jasnej Górze odbywały się spotkania ugrupowań konspiracyjno-wyzwoleńczych.
Jasna Góra stała się symbolem nadziei, wolności i wiary. W czasach wysiedleń ludności tutejsze bramy byly otwarte i na każdego czekał kawałek chleba. Zaskakujące jest, dlaczego Jasna Góra nie została zbombardowana, dlaczego nie zniszczono tu żadnych pamiątek narodowych, dlaczego ocalał Obraz, skarbiec, archiwum i wszystko pozostało na miejscu.
Pod koniec wojny pojawiły się groźby ewakuowania klasztoru, jednak nikt nie zamierzał opuszczać Jasnej Góry. I tak nadszedł 16 styczeń 1945 roku, kiedy po natarciu radzieckich czołgów, wojska niemieckie opuściły w popłochu wzgórze jasnogórskie.
Współczesne sanktuarium
Odtąd rozpoczął się nowy etap w dziejach Jasnej Góry. Liczne pielgrzymki, święta, uroczystości, nabożeństwa nieustannie trwają w sanktuarium gromadząc niezliczone tłumy wiernych.
Najznamienitszym gościem Jasnej Góry jest papież Jan Paweł II, który kilkakrotnie klęczał przed Jasnogórskim Wizerunkiem Matki Bożej. Po raz pierwszy miało to miejsce 4 czewca 1979 r. Podczas tej wizyty (oraz innych w 1983 i 1987 r) Ojciec Święty złożył na Jasnej Górze swe dary wotywne, m.in.: złote serce, pokrwawiony pas sutanny (z postrzału), krzyż papieski, różańce z bursztynu i wiele innych pamiątek.